Kategorie bazy wiedzy

Kościół katolicki jako podmiot wolności religijnej

Kościół katolicki jako podmiot wolności religijnej

I.                Uwagi ogólne

Kościół i Państwo to dwie wspólnoty różnego rodzaju, które jednak mają tożsamy substrat osobowy. Dlatego też, tak różniące się istotowo od siebie zbiorowości, winny współpracować dla dobra jednostki i dobra wspólnego, o czym stanowi zarówno Konstytucja (art. 25 ust. 3) jak również Konkordat z 1993 r. (art. 1). Kościół katolicki jako jedyny podmiot konfesyjny, poprzez działalność Stolicy Apostolskiej, posiada zdolność do regulowania swoich stosunków z państwem w drodze umowy międzynarodowej (konkordatu) (art. 25 ust. 4 Konstytucji). Ponadto jako pierwszy z grupy ponad 180 Kościołów i innych związków wyznaniowych miał swój status prawny zagwarantowany w odrębnej ustawie z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w RP (u.K.K.)

Według aktualnych danych Kościół katolicki w Polsce funkcjonuje w czterech równoprawnych obrządkach: łacińskim – 32460964 wiernych), bizantyjsko-ukraińskim – 550000 wiernych, ormiańskim – 650 wiernych i bizantyjsko-słowiańskim – 126 wiernych – (Mały Rocznik Statystyczny Polski 2020 r., GUS – Warszawa 2020, s. 118). Do powyższych liczb należy jednakże podchodzić z pewną ostrożnością.  Dane prezentowane przez GUS, pochodzą bowiem z wewnętrznych statystyk Kościoła katolickiego.  Konstytucja w art. 53 ust. 7 stanowi zaś,  że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Norma ta powoduje, że przy odbywających się cyklicznie spisach powszechnych, nie pyta się Polaków o wyznanie, a prezentowane dane dotyczą osób ochrzczonych w Kościele katolickim. Zgodnie z obowiązującą już od Soboru Trydenckiego (1545-1563) doktryną, kto został katolikiem, pozostaje nim na zawsze (semel catholicus, semper catholicus). Chrzest bowiem wyciska „niezatarte duchowe znamię”, które jak stanowi obowiązujący Katechizm Kocioła Katolickiego, konsekruje ochrzczonego do uczestnictwa w chrześcijańskim kulcie religijnym (p. 1280). Ponadto nawet akt formalnego wystąpienia z Kościoła Katolickiego, nie powoduje wykreślenia z księgi ochrzczonych i dane osobowe takich osób są nadal przetwarzane przez kościelne osoby prawne (Wyrok NSA z dnia 9 lutego 2016 r – I OSK 579/15 – LEX nr 2036130). Zatem z pewnością liczba rzeczywista katolików jest nieco mniejsza niż wynika to z oficjalnych statystyk, co nie zmienia jednak faktu, że zdecydowana większość polskiego społeczeństwa nadal identyfikuje się z Kościołem katolickim i uważa się za jego członków.

II.             Zakres wolności religijnej Kościoła katolickiego    

Zakres wolności religijnej Kościoła katolickiego w głównej mierze regulowany jest w Konkordacie i ustawie o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego. W tekście Konstytucji, obok omawianych już zasad kształtujących wzajemne relacje Państwo-Kościół, wspólnotom religijnym o uregulowanej sytuacji prawnej przyznaje się możliwość organizowania nauczania religii w szkołach publicznych (art. 53 ust. 4). Ponadto wolność wspólnotowa wynika z proklamowanych praw indywidualnych do:  uzewnętrzniania publicznie swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowania i nauczania, możliwości posiadania świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb oraz do korzystania z pomocy religijnej w miejscach przebywania m.in. szpitalach, więzieniach, wojsku. Konkordat i u.K.K. doprecyzowują powyższy katalog, oraz uszczegóławiają zakres gwarancji.

Podstawową kwestią jest zdolność do rządzenia się Kościoła własnym prawem. Daje mu to swobodę wykonywania władzy duchowej oraz możliwość sprawowania jurysdykcji kościelnej, a także zarządzania własnymi sprawami. Konkordat ujmuje to wraz z Konstytucją jako zasadę autonomii i niezależności.

Niezmiernie ważną gwarancją dla Kościoła katolickiego było uznanie jego osobowości prawnej jako całości. Ponadto Rzeczpospolita Polska uznała osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Z kolei inne, nowopowstałe instytucje, mogą uzyskać ten przymiot na wniosek właściwej władzy kościelnej. Proklamowanie osobowości prawnej dało kościelnym jednostkom organizacyjnym możliwość autonomicznego uczestniczenia w obrocie prawnym, m.in. dziedziczenia, zawierania umów itp.

Władza kościelna została uznana za jedyny podmiot kompetentny do organizowania i sprawowania kultu publicznego. Z oczywistych względów niektóre przejawy tejże aktywności, jak np.: procesje, pielgrzymki, imprezy o charakterze religijnym organizowane na drogach publicznych, wymagają uzgodnienia z właściwymi organami administracji rządowej lub samorządowej.

Prawodawca wyodrębnia także najważniejsze święta katolickie, które zostały uznane za dni wolne od pracy. 

Dziedzina edukacji jest niezmiernie istotna z punktu widzenia kształtowania właściwych postaw młodych ludzi, którzy mają stać się przyszłością Kościoła. Dlatego też tak ważną gwarancją w obszarze wolności religijnej jest możliwość organizowania nauki religii w szkołach publicznych oraz prowadzenia własnych placówek edukacyjnych na każdym poziomie nauczania.

Kościół uzyskał również prawo organizowania duszpasterstwa wojskowego oraz innych form duszpasterstwa specjalnego. Wśród tych ostatnich przewidziano m.in. możliwość prowadzenia działalności formacyjnej wśród młodych osób. Zgodnie z dyspozycją wyrażoną w u.K.K. dzieciom i młodzieży przebywającej w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, jak również w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach, zapewnia się prawo wykonywania praktyk religijnych, korzystania z posług religijnych i katechizacji, z zachowaniem wzajemnej tolerancji. Ponadto w sytuacji  przebywania tejże grupy osób na krajowych koloniach i obozach organizowanych przez instytucje państwowe, zapewnia się możność wykonywania praktyk religijnych, a  w szczególności udział we Mszy św. w niedziele i święta.

Kościół ma również uprawnienie do objęcia opieką duszpasterską: przebywających w zakładach leczniczych oraz zamkniętych zakładach pomocy społecznej, tymczasowo aresztowanych i skazanych, oraz nieletnich przebywających w zakładach poprawczych i schroniskach.

Ustawodawca dostrzega również konieczność umożliwienia tworzenia w obrębie istniejących struktur organizacji kościelnych i katolickich. Pierwszą grupę stanowią podmioty erygowane przez biskupa diecezjalnego lub w ramach statutów zakonnych przez wyższego przełożonego zakonnego, a w odniesieniu do organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym – przez Konferencję Episkopatu Polski. Istnieje również możliwość powołania do istnienia organizacji kościelnej, założonej przez wiernych, z udziałem proboszcza, rektora kościoła lub przełożonego zakonnego za zezwoleniem kompetentnej władzy.

Dla szerzenia własnej doktryny i zasad moralnych, niezmiernie ważną kwestią dla Kościoła pozostaje aktywność medialna. W dobie „społeczeństwa cyfrowego” ciężko jest wyobrazić sobie możliwość dotarcia, w szczególności do młodych osób, bez obecności w środkach masowego przekazu i  „wirtualnym świecie”. W u.K.K. prawodawca stanowi, że dla zapewnienia warunków rozwoju kultury chrześcijańskiej, kościelne osoby prawne mają prawo wydawania prasy, książek i innych druków oraz zakładania i posiadania wydawnictw, katolickiej agencji informacyjnej, zakładów poligraficznych, z zachowaniem obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa. Ponadto potwierdzono prawo do emitowania w środkach masowego przekazu Mszy św. w niedziele i święta oraz swoich programów, w szczególności religijno-moralnych, społecznych i kulturalnych.

Obok obecności w mediach publicznych, Kościół ma prawo do zakładania i używania urządzeń radiokomunikacyjnych przeznaczonych do nadawania programów radiofonicznych i telewizyjnych oraz do uzyskiwania na ten cel niezbędnych częstotliwości.

Działalność kulturalna prowadzona przez Kościół może przybierać formy zakładania i prowadzenia własnych teatrów, kin, wytwórni filmów i wytwórni innych środków audiowizualnych. Kościelne osoby prawne mają także prawo zakładania i posiadania archiwów i muzeów oraz gromadzenia zbiorów bibliotecznych na cele wewnętrzne i publiczne.

Konstytucyjna zasada współdziałania została potwierdzona w normie ustawowej, zgodnie z którą instytucje państwowe, samorządowe i kościelne współdziałają w ochronie, konserwacji, udostępnianiu i upowszechnianiu zabytków architektury kościelnej i sztuki sakralnej oraz ich dokumentacji, muzeów, archiwów i bibliotek będących własnością kościelną, a także dzieł kultury i sztuki o motywach religijnych, stanowiących ważną część dziedzictwa kultury polskiej.

Większość z powyższych gwarancji, została również zapewniona pozostałym kościołom i innym związkom wyznaniowym o uregulowanej sytuacji prawnej. Stało się to na podstawie ustawy z dnia 17 maja 1989 r., o gwarancjach wolności sumienia i wyznania i jest zgodne z konstytucyjną zasadą równouprawnienia.

III.           Podsumowanie

Od momentu chrztu Mieszka w 966 r., Kościół katolicki w Polsce odgrywa doniosłą rolę w życiu polskiego społeczeństwa. Jego głos szczególnie wybrzmiewa w momentach „ideologicznego przesilenia”, stając się punktem odniesienia zarówno dla ludzi wierzących, ale także osób poszukujących uniwersalnych praw i wartości. Bezkompromisowość nauczania Kościoła katolickiego sprawia, że w wielu środowiskach jest on postrzegany jako ostoja „polskiej zaściankowości”. Należy jednakże podkreślić, że w najważniejszych kwestiach nauka Kościoła nie zmienia się od wieków. Kościół zawsze pozytywnie odnosił się do podstawowych praw człowieka i stał m.in. na stanowisku, że życie ludzkie jest najwyższą wartością, którą za wszelką cenę należy chronić.

Kościół w Polsce miał szczęście do wybitnych postaci, które odcisnęły swój charakter na postawach milionów katolików. Jak każda ludzka instytucja, również Kościół boryka się z wewnętrznymi problemami, które jednak nie mogą stać się przesłanką do zmasowanego ataku ze strony różnorodnych środowisk na całą instytucję. Kościół nigdy nie był i nie będzie podmiotem, który w najważniejszych kwestiach stara się wyjść naprzeciw „modnym trendom”. W XXI wieku chrześcijanie nadal są atakowani i prześladowani. W polskich realiach frustracja społeczna spowodowana decyzjami przedstawicieli władzy, wyładowywana jest na Kościele i jego członkach. Mówienie o prawach Kościoła i innych wspólnot religijnych nadal jest konieczne. Społeczeństwo winno uświadomić sobie, że działania Kościołów i innych związków wyznaniowych głoszących własną doktrynę są z jednej strony ich powinnością, a z drugiej zaś mają podstawy normatywne zarówno w standardach prawa międzynarodowego, jak również w prawie krajowym.

prof. Marek Bielecki