Kategorie bazy wiedzy

Soft law prawa międzynarodowego w kwestii sprzeciwu sumienia

Na wstępie należy wyjaśnić, że w systemie praw człowieka obok prawa zawartego w umowach międzynarodowych czyli tzw. prawa twardego – hard law, wyróżnić można tzw. prawo miękkie czyli tzw. soft law.

Nie jest to system prawa, który operuje sankcją, a ma charakter bardziej postulatywny i deklaratoryjny. Zbliża to ten system do praw człowieka trzeciej generacji.

Rodzajami dokumentów soft law są rezolucje, komentarze, uchwały organów organizacji międzynarodowych. Wskazują one pożądany kierunek wykładni obowiązującego prawa twardego zawartego w traktatach albo kierunek prac legislacyjnych, czyli określają co powinno być przyjęte, jako wiążące prawo międzynarodowe. Soft law ma bardzo głęboki wpływ na orzecznictwo międzynarodowe.

Dokumenty te nie są wprost wiążące, ale są często powoływane przez międzynarodowe organy ochrony praw człowieka, jako kierunek interpretacji norm praw zawartych w konwencji. Często też postulat zawarty w soft law, po powtórzeniu swojej treści w orzeczeniu sądu międzynarodowego staje się obwiązujący. Podobnie postulaty z soft law przybierają z czasem postać konwencji międzynarodowej. W doktrynie, ale też orzecznictwie określa się ten proces mianem „utwardzania prawa miękkiego” [1] .

Chronologicznie pierwsza była Uchwała nr 337 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 26 stycznia 1967 r. w sprawie Korzystania z prawa do sprzeciwu sumienia wobec służby wojskowej w Państwach Członkowskich Rady Europy [2] . Kolejnym dokumentem jest Zalecenie nr 478 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 26 stycznia 1967 r. w sprawie Prawa do sprzeciwu sumienia [3] , trzecim zaś Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 7 października 2010 r. w sprawie Prawa do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej [4] .

Uchwała  nr 337 już we wstępie wskazuje, że dotyczy ona wykładni art. 9 EKPCz – wolność sumienia i religii, który zobowiązuje państwa do przestrzegania swobody indywidualnego sumienia, a w zasadniczej części treść Uchwały dotyczy odmowy służby wojskowej. Punkt 1.1. Uchwały nr 337 określa, że odmowa służby wojskowej z powodu przekonań sumienia, ma charakter osobisty. Zaś punkt 2.3. wprost określa o prawo do sprzeciwu sumienia.

Podobną treść zawiera Zalecenie nr 478. Litera a Zalecenia nr 478 podkreśla istnienie prawa do sprzeciwu sumienia. Najbardziej szczegółowo kwestię prawa do sprzeciwu sumienia analizuje Rezolucja nr 1763.

Jest ona przedmiotem wielu badań naukowych i doczekała się ona najszerszego omówienia w doktrynie [5] . Zgodzić należy się ze stwierdzeniem J. Pawlikowskiego, że mimo różnej argumentacji w czasie prac nad Rezolucją, ostatecznie potwierdza ona istnienie fundamentalnego prawa do sprzeciwu sumienia [6] . Sama Rezolucja nr 1763 w pkt. 1 określa, że żadna osoba, szpital lub instytucja nie może być zmuszana, pociągana do odpowiedzialności lub dyskryminowana w żaden sposób z powodu odmowy świadczenia związanego z aborcją lub eutanazją. Punkt 2 Rezolucji podkreśla potrzebę potwierdzenia prawa do sprzeciwu sumienia wprost w prawie pozytywnym, a punkty 3 i 4 także się do niego odwołują [7] .

Europejski Trybunał Praw Człowieka powołuje się w swoim orzecznictwie na treść Uchwały i Zalecenia, czego przykładem jest Sprawa Bayatyan p. Armenii, skarga nr 23459/03, Wyrok ETPCz z dnia 7 lipca 2011 r., pkt. 51, 52 Wyroku.

Istotne jest również to, że Polski Trybunał Konstytucyjny, badając sprzeciw sumienia i obowiązek informacyjny lekarza odwołał się wprost do soft law prawa międzynarodowego, tj. Uchwały, Zalecenia i Rezolucji – szerzej zob.  Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 3.2.4., 6.2.3.. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że: „chociaż rezolucja RE z 7 października 2010 r. nie ma mocy wiążącej, to nie mogła pozostawać bez znaczenia dla rozważań czynionych w niniejszej sprawie, ponieważ ustanawia uniwersalny standard ochrony osób wykonujących zawody medyczne (por. O. Nawrot, Klauzula sumienia w zawodach medycznych…, s. 20-22). W jej świetle prawo do sprzeciwu sumienia jest bardzo szeroko zakreślone zarówno przedmiotowo, jak i podmiotowo, gdyż obejmuje również inne niż osoby fizyczne podmioty świadczące usługi medyczne” [8] . To właśnie po analizie orzecznictwa ETPCz, badań naukowych i rozwoju soft law Trybunał Konstytucyjny wskazał, że „możliwość skorzystania z klauzuli sumienia jest jednym z praw człowieka” [9] .

Trybunał Konstytucyjny trafnie stwierdził, że wolność sumienia „sama będąc podstawowym prawem człowieka, jest jednocześnie źródłem wielu innych praw i wolności, jest swoistym „prawem praw”” [10] , a jej istota „bywa uznawana za ponadpozytywną, aksjologicznie związaną z samą naturą człowieka, będącą istotnym elementem jego godności. Stąd system prawny, który by jej nie gwarantował, „byłby ab initio niepełnym, nieskutecznym i nieefektywnym, a w konsekwencji także niedemokratycznym, bo odbiegającym od wzorca państwa respektującego konieczne minimum minimorum w zakresie ochrony praw człowieka” (J. Szymanek, Wolność sumienia i wyznania…, s. 39). Konieczność jej poszanowania jest ściśle powiązana z poszanowaniem i ochroną godności człowieka, co jest obowiązkiem władz publicznych” [11] .

Wpisuje się w to także Karta Praw Podstawowych, która utwardza soft law. Znaczenie ma tutaj art. 10 ust. 2 KPP, który w oficjalnym tłumaczeniu – urzędowej wersji językowej określa, że „uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa” [12] . Wobec dotychczasowej ochrony jest to nowa gwarancja [13] wyrażona expressis verbis w europejskim systemie praw człowieka. Podkreślić przy tym należy, że tekst art. 10 ust. 2 KPP w języku angielskim: „the right to conscientious objection is recognised, in accordance with the national laws governing the exercise of this right” [14] , j, jak i francuskim: „le droit à l’objection de conscience est reconnu selon les lois nationales qui en régissent l’exercice”[15] pozwala na twierdzenie, iż prawidłowym tłumaczeniem na język polski powinno być sformułowanie „uznaje się prawo do sprzeciwu sumienia…”.

 

dr Michał Skwarzyński

Katedra Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, WPPKiA, KUL

Adwokat Lubelska Izba Adwokacka w Lublinie

PRZYPISY

  1. Szerzej o soft law zob. M. Skwarzyński, Prawo Międzynarodowe Praw Człowieka, red. K. Orzeszyna, M. Skwarzyński, R. Tabaszewski, Warszawa 2020, s. 58 i n., pkt. 169. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Dalej, jako Uchwała. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Dalej, jako Zalecenie. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Dalej, jako Rezolucja. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Szerzej zob. J. Pawlikowski, Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej. Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 7 października 2010 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2011, nr 14, s. 313 i n., 333-337; L. Bosek, Komentarz do art. 53 Konstytucji RP [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, C.H. Beck 2016, red. M. Safjan, L. Bosek, s. 1249-1251, 1250 i n., pkt. 7. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. J. Pawlikowski, Prawo do sprzeciwu…, s. 316-333, 336.
    Szerzej o soft law i sprzeciwie sumienia zob. M. Skwarzyński, Współoddziaływanie ius cogens i soft law w prawie międzynarodowym w kontekście sprzeciwu sumienia [w:] Ius cogens – soft law, dwa bieguny prawa międzynarodowego publicznego, red. B. Kuźniak M. Ingelevič-Citak, Kraków 2017, s. 281-287. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6

  7. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 3.2.4. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 3.2.4. in fine. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 4.1.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 4.1.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. Tłumaczenie zawarte w Dz.U.UE. z 2010 r., C. 83, s. 389 dla języka polskiego. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Podobnie J. Duffar Commentaire art. II – 70 [w:] Traité établissant une Constitution pour l’Europe. Commentaire article par article. Partie II, La Charte des droits fondamentaux de l’Union, red. L. Burgorgue-Larsen, A. Levade, F. Picod, Bruksela 2005, s. 167. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Tłumaczenie zawarte w Dz.U.UE. z 2010 r., C. 83, s. 389 dla języka angielskiego. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Tłumaczenie zawarte w Dz.U.UE. z 2010 r., C. 83, s. 389 dla języka francuskiego. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14