Aktualności

Czy podopieczni hospicjów i szpitali mają prawo do korzystania z posługi kapelanów? W jaki sposób można egzekwować to prawo?

Odpowiadając na pytanie, w pierwszej kolejności należy wskazać, iż wolność sumienia i wyznania to jedna z podstawowych wartości chronionych w Polsce. Z prawa tego wywodzi się prawo do opieki duszpasterskiej. Reguluje je: Konstytucja RP, ustawy oraz przepisy prawa międzynarodowego. Jest to prawo przysługujące każdemu człowiekowi, bez względu na: narodowość, obywatelstwo, status społeczny, płeć, itp. Przysługuje tym samym również ludziom chorym, w tym w szczególności pacjentom hospitalizowanym lub przebywającym w innych placówkach medycznych, w szczególności w hospicjach.

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym 4 listopada 1950 r.), w art. 9 gwarantuje wspomnianą wolność myśli, sumienia i wyznania. Z kolei art. 14 tej Konwencji ustanawia zakaz dyskryminacji, w tym z powodu religii. Podobnie na ten temat stanowią postanowienia Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Polska jako strona tych aktów międzynarodowych, jest zobligowana do zastosowania się do ww. przepisów. Na gruncie prawa krajowego kwestię wolności sumienia i wyznania reguluje art. 53 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi: każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Uszczegółowienie tych regulacji nastąpiło w drodze Ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Z punktu widzenia niniejszego pytania istotny jest art. 4 ww. ustawy, który zapewnia osobom przebywającym w podmiotach medycznych i opieki społecznej możliwość udziału w uroczystościach i obrzędach religijnych. Ustawa stanowi również zakaz dyskryminacji z powodu religii lub przekonań religijnych. Zabrania też zmuszania zarówno do uczestnictwa, jak i niebrania udziału w takich rytuałach i ceremoniach. Reasumując, każda osoba chora, przebywająca w placówkach medycznych musi mieć zapewnione powyższe prawa.

Realizacja powyższych wolności jest szczególnie ważna w przypadku osób chorych, przebywających w hospicjach i innych placówkach opiekuńczych. W odniesieniu do Kościoła katolickiego na pierwszy plan w tym zakresie wysuwa się art. 17 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (Warszawa 28 lipca 1993 r.). W jego myśl RP zapewnia warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym m.in. w podmiotach leczniczych i zakładach opieki społecznej. Pacjenci i pensjonariusze mają w szczególności prawo uczestniczyć we Mszy Św. w niedziele i święta oraz brać udział w katechizacji i rekolekcjach, a także mają prawo do korzystania z indywidualnych posług religijnych. W celu realizacji tych uprawnień biskup diecezjalny kieruje kapelanów do pracy w takich placówkach. Uzupełnieniem ww. postanowień jest Oświadczenie Rządowe z dnia 26 stycznia 1998 r. w sprawie Deklaracji Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 kwietnia 1997 r. w celu zapewnienia jasnej wykładni przepisów ww. Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Gwarantuje ono dobrowolność korzystania z posługi kapelanów we wspomnianych podmiotach. Szerzej problematykę tę ujęto w ustawie z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. W art. 16 statuuje ona prawo dzieci i młodzieży przebywającej m.in. w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach do udziału w nabożeństwach oraz uczestniczenia w nauczaniu kościelnym i wykonywania praktyk religijnych właściwych dla tego wyznania.

Prawo do korzystania przez pacjentów z posługi kapelanów, wynika również z przepisów skierowanych do pracowników medycznych, w szczególności lekarzy. W literaturze poświęconej ich postawom wobec umierającego pacjenta formułuje się dyrektywę m.in. otoczenia chorego wszechstronną opieką i w tym celu współpracy z innymi osobami wykonującymi zawody medyczne oraz z kapelanem. Zgodnie z art. 19 Kodeksu Etyki Lekarskiej, w rozdziale pt. „Poszanowanie praw pacjenta”: chory w trakcie leczenia ma prawo do kontaktów z duchownym. Ponadto, zgodnie z Ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta: pacjent przebywający w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą ma prawo do opieki duszpasterskiej. Zgodnie z art. 8 pkt 1 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, świadczenia takie mogą być szpitalne i inne niż szpitalne. W tej drugiej grupie mogą być realizowane w zakładach opiekuńczo-leczniczych, pielęgnacyjno-opiekuńczych, rehabilitacji leczniczej oraz w hospicjach.

Jeśli chodzi o zakres opieki duszpasterskiej, należy wskazać, że pacjent ma prawo również do bezpośredniego kontaktu z duchownym wyznawanej religii, udziału w celebracjach religijnych, przyjmowania sakramentów itd. Należy jednak zwrócić uwagę, że realizacja tych praw powinna z jednej strony gwarantować choremu intymność, niezakłócający spokój innym chorym. Spotkania religijne powinny się odbywać z uwzględnieniem rytmu pracy placówki medycznej i nie kolidować z bezpieczeństwem zdrowotnym pacjentów. Ponadto, jeśli stan pacjenta znacznie się pogorszy lub wystąpi zagrożenie życia, podmiot leczniczy powinien umożliwić choremu kontakt z duchownym, powinien powiadomić duszpasterza oraz stworzyć warunki do spotkania z chorym.

Z prawem do opieki duszpasterskiej łączy się niewątpliwie prawo pacjenta do informacji. Zgodnie z nim należy poinformować pacjenta jakiego wyznania duchowni pracują w szpitalu i są dostępni, na jakich zasadach można się z nimi skontaktować.

Prawo do opieki duszpasterskiej jest zabezpieczone zarówno na gruncie prawa cywilnego, jak i karnego. W pierwszym przypadku wolność sumienia stanowi tzw. dobro osobiste, chronione art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego. W literaturze wyjaśnia się, że do naruszenia tego dobra może dojść np. poprzez przeszkadzanie w obrzędach religijnych, wyśmiewanie się z pewnych rytuałów, np. modlitwy, niszczenie lub obrażanie przedmiotów kultu, znieważanie imienia bóstwa, świętych, dyskryminowanie ze względu na wiarę. Przy naruszeniu dóbr osobistych konieczne jest wykazanie bezprawności zachowania sprawcy naruszenia. Okolicznością, która uchyla ową bezprawność, jest zaś zgoda dysponenta danego dobra. Chorego przyjmowanego do szpitala należy więc poinformować o przysługującym mu prawie do opieki duszpasterskiej. Nie ma też przeszkód, by pacjenta wprost zapytać o jego preferencje w tym zakresie (co może być szczególnie istotne w przypadku chorych przyjmowanych do hospicjów), co niewątpliwie ułatwi podejmowanie decyzji o poddaniu chorego określonym praktykom religijnym, gdy ten nie będzie kompetentny do zajęcia stanowiska. Oprócz możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia dóbr osobistych podstawą domagania się zadośćuczynienia w związku z pogwałceniem omawianego prawa może być art. 4 ust. 1 Ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Pacjent może powołać się na ten przepis niezależnie od ochrony wynikającej z Kodeksu cywilnego. W orzecznictwie wskazuje się, że regulacja ta: „ma służyć kompensacie krzywdy w związku z naruszeniem praw pacjenta, a nadto ma także na celu złagodzenie doznanych cierpień, przy jednoczesnym uwzględnieniu, że ma ono jednorazowy charakter. Okoliczności wpływające na wysokość tego świadczenia to między innymi: dramatyzm doznań, cierpienia moralne oraz wstrząs psychiczny”. Pozbawienie możliwości skorzystania z opieki duszpasterskiej niewątpliwie może powodować istotne dolegliwości. Jest więc w pełni uzasadnione domaganie się zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Ochronie wolności sumienia i wyznania pacjenta służą również przepisy prawa karnego, ujęte w szczególności w art. 194-196 Kodeksu karnego. Z punktu widzenia zadanego pytania, znaczenie ma pierwszy z wymienionych przepisów, penalizujący ograniczenie w prawach ze względu na przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość. Przepis ten chroni więc wolność jednostki w sferze wyznawanej religii oraz przekonań areligijnych. W orzecznictwie sądowym wyjaśnia się, że zachowanie sprawcy może polegać na zakazaniu przynależności do grupy religijnej, udziału w obrzędach publicznie lub prywatnie itd. Jednakże występek ten dotyczy jedynie dyskryminacji ze względu na przynależność wyznaniową bądź jej brak. Dla powstania odpowiedzialności karnej musi zatem dojść do dyskryminacji na tle religijnym.

Reasumując, wolność sumienia i wyznania stanowi prawo człowieka, które w polskim prawie podniesione do rangi konstytucyjnej. Jest ono zagwarantowane również osobom chorym, zwłaszcza przebywającym w placówkach medycznych. Ze względu na panujący w nich reżim pacjenci, zwłaszcza obłożnie chorzy, mogą być w sposób naturalny ograniczeni w swych uprawnieniach, w tym religijnych. Z tego powodu też ustawodawca zapewnia im możliwość skorzystania z opieki duszpasterskiej. Zadaniem podmiotu leczniczego i zatrudnionego w nim personelu jest takie zorganizowanie jego funkcjonowania, by prawo to faktycznie mogło być zrealizowane.

Źródła:

1.      Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym 4 listopada 1950 r.),(Dz.U. Nr 61, poz.284).

2.      Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.1997 r., Nr 78, poz.483).

3.      Ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2017 r. poz. 1153).

4.      Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (Warszawa 28 lipca 1993 r.), (Dz.U. Nr 51, poz.318).

5.      Uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z dnia 14 grudnia 1991 r. w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej.

6.      Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2020 r. poz. 849).

7.      Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U.2020 r., poz.1740).

8.      Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 2021 r. poz. 2345).

Stan prawny z dnia 14.04.2022 r.

adw. Kornelia Czyżniewska

Biuro Sieci Pomocy Prawnej

i Poradnictwa Obywatelskiego

w Toruniu przy Centrum

Ochrony Praw Chrześcijan