Aktualności

Powszechnie przyjmuje się, że klauzula sumienia to szczególna regulacja prawna umożliwiająca powstrzymanie się przez lekarza od udzielenia określonego świadczenia zdrowotnego, które pozostaje w konflikcie z indywidualnymi przekonaniami, czyli sumieniem lekarza. W związku z czym nie jest tylko kategorią o charakterze etycznym, ale również kategorią prawną, która znajduje oparcie w powszechnie obowiązujących przepisach prawa.

Dla legalnego, (czyli zgodnego z prawem) skorzystania z klauzuli sumienia niezbędne jest, spełnienie przez lekarza kilku bardzo istotnych obowiązków.

Pierwszym z nich jest wskazanie pacjentowi realnej możliwości uzyskania danego świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej, po drugie zaś uzasadnienie i odnotowanie takiego faktu w dokumentacji medycznej.

Pierwszy warunek – jak podkreśla się w doktrynie – sformułowany jest błędnie, wskazuje się, bowiem, że taki obowiązek winien spoczywać na zakładzie opieki zdrowotnej, a nie lekarzu. Mimo, że starano się to legislacyjnie poprawić, do dziś przepis ten nie został skorygowany. W jego obecnym brzmieniu, lekarz nie ma jednak innej możliwości legalnego stosowania klauzuli sumienia, niż przez dodatkowe i rzetelne poinformowanie pacjenta o możliwości pozyskania danego świadczenia w innym miejscu (u innego lekarza, innym zakładzie).

Drugi warunek dotyczy uzasadnienia odnotowanego w dokumentacji medycznej. Istotnym jest sformułowanie uzasadnienia, które w pierwszej kolejności wykazałoby fakt zrealizowania obowiązku poinformowania pacjenta o innym zakładzie, który jest w stanie udzielić danego świadczenia, po drugie zaś wykazanie, że w konkretnym przypadku nie istniały przesłanki określone w art. 30 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty[1].

Niedostosowanie się lekarzy do wymogów wytyczonych prawem, w tym niedopełnienie obowiązków wynikających z prawnej regulacji klauzuli sumienia, niesie za sobą sankcje prawne.

Klauzula sumienia w Polsce ma swoje podstawy między innymi na kartach Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku. W artykułach 30, 53 i 31 znajdują się zapisy o wolności (w tym wolności sumienia) i prawach do niej. W art. 30 mowa jest o zasadzie ochrony godności człowieka – „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. W kolejnym artykule tj. 53 Konstytucja RP stanowi o zasadzie wolności sumienia, w myśl, której każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii – „Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. W artykule 31 Konstytucji RP została prawnie umocowana wolność człowieka, jak również przesłanki, które mogą wolność ograniczyć: „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej; Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje; Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”.

Klauzulę sumienia reguluje również art. 39 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty z 5 grudnia 1996 roku.

Art. 39 stanowi, że: „lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30 obowiązek udzielania pomocy lekarskiej przez lekarza, z tym, że ma obowiązek odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący zawód na podstawie stosunku pracy albo w ramach służby ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego”.

Przywołany powyżej art. 30 dotyczy obowiązku udzielania pomocy lekarskiej w każdym przypadku.

Z informacjami o prawie do wolności sumienia można się spotkać także w art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 19 stycznia 1993 roku.

Artykuł 9. Wolność myśli, sumienia i wyznania stanowi, że:

1.      Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

2.      Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Podobne zapewnienie znajduje się w art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 1 grudnia 2009 roku.

Artykuł 10. Wolność myśli, sumienia i religii

1.      Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.

2.      Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.

Biorąc pod uwagę powyższe zagadnienia, należy stwierdzić, że klauzula sumienia jest w Polsce regulowana zarówno przez Konstytucję, jak również przez ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz przez ustawy. W konsekwencji oczywistym jest, że Polska zapewnia lekarzom możliwość realizowania prawa do klauzuli sumienia.

Źródło:

1.      Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).

2.      Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2. (Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284).

3.      Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (2012/C 326/02).

4. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U.2021.790).

5. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U.2021.711).

Stan prawny z dnia 23.12.2021 r.

Agata Skibińska-Lis

Biuro Sieci Pomocy Prawnej

i Poradnictwa Obywatelskiego

w Toruniu przy Centrum

Ochrony Praw Chrześcijan

PRZYPISY

1. Art. 30. Obowiązek udzielania pomocy lekarskiej przez lekarza
   Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1