Aktualności

DYSKRYMINACJA WYZNANIOWA (USTAWOWE ZNAMIONA)

JAKIE DOKŁADNIE ZACHOWANIA DANEJ OSOBY ORAZ JAKIE OKOLICZNOŚCI ZDARZENIA POWODUJĄ, IŻ MOŻNA MÓWIĆ O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA Z ART. 194 KODEKSU KARNEGO?

Art. 194 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm.) – dalej: k.k.

Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Przedmiotem ochrony z art. 194 k.k. jest wolność sumienia i wyznania w znaczeniu prawa do zachowania określonego światopoglądu religijnego, obejmującego wyznawanie określonej religii albo też niewyznawanie żadnej. Wolność sumienia i wyznania wyraża się w swobodzie wyboru wyznania, wyrażania przekonań religijnych indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. Z wolnością wyboru światopoglądu religijnego lub areligijnego skorelowana jest wolność od wszelkich form nacisku w zakresie przyjęcia wybranego zapatrywania na temat wiary i religii lub też rezygnacji z niego. Konsekwencjami powyższego są równość wobec prawa zarówno ludzi wierzących (niezależnie od wyznania), jak i niewierzących oraz zasada, że przekonania religijne nie mogą stanowić kryterium w zakresie przyznawania lub też pozbawiania jakichkolwiek uprawnień [P. Kozłowska-Kalisz [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2021, art. 194]. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (art. 53 ust. 1 Konstytucji RP). Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych, a także nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (art. 53 ust. 5–7 Konstytucji RP). Rodzice mają konstytucyjne prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3 Konstytucji RP), czego nie można rozpatrywać w kategoriach ograniczania w prawach w rozumieniu art. 194 k.k. Co istotne, przedmiotem ochrony objęty został również neutralny stosunek wobec religii, co objawia się w znamieniu „bezwyznaniowości”. W konsekwencji przedmiotem ochrony są wszystkie osoby, niezależnie od ich stosunku wobec religii, tj. osoby wierzące, ateiści, agnostycy, a także ludzie o poglądach obojętnych religijnie. Czynność sprawcza obejmuje wszelkie formy ograniczania, czyli umniejszania, uszczuplania, a także pozbawiania (czyli całkowitego odebrania) przysługujących uprawnień, ze względu na przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość [I. Zgoliński [w:] Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020, art. 194]. Czyn sprawcy może przybierać zarówno formę działania, jak i zaniechania. Sprawcą omawianego przestępstwa może być każdy (przestępstwo powszechne). Ograniczenie musi dotyczyć konkretnej osoby lub konkretnie oznaczonej grupy osób. Sama zapowiedź takiego ograniczenia w przyszłości uczyniona w formie abstrakcyjnej (np. zastrzeżenie nieprzyjęcia do pracy osób niewierzących) nie stanowi wyczerpania znamion przestępstwa określonego w art. 194, a nawet nie jest jego usiłowaniem. Przestępstwo jest dokonane z chwilą faktycznego nastąpienia ograniczenia [M. Filar, M. Berent [w:] J. Bojarski, M. Bojarski, P. Czarnecki, W. Filipkowski, O. Górniok, E. M. Guzik-Makaruk, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. W. Pływaczewski, W. Radecki, A. Sakowicz, Z. Siwik, B. J. Stefańska, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, M. Filar, M. Berent, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, Warszawa 2016, art. 194].

Ograniczanie czy pozbawianie dotyczyć może każdego rodzaju prawa, które przysługuje człowiekowi na gruncie aktualnego porządku prawnego. Prawa te mogą być objęte bezpośrednio zakresem ochrony wolności religijnej (np. wynikać z przepisów ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, np. z jej art. 2, czy też z innych aktów normatywnych regulujących te kwestie, np. z art. 106 k.k.w.), jak również nie mieć żadnego związku z religią, choć motyw ich ograniczania może mieć właśnie charakter religijny (np. pozbawienie prawa wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej ze względu na wyznawanie określonej religii) [Wróbel [w:] Wróbel, Zoll I/1I, s. 634; por. też np. art. 183a–183c Kodeks pracy].

Do stwierdzenia, czy nastąpiło ograniczenie praw ze względu na przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość, niezbędne jest wykazanie, że określone prawa konkretnej osobie rzeczywiście przysługiwały. Nie można uznać za przejaw dyskryminacji religijnej funkcjonowania zakorzenionych kulturowo symboli religijnych w życiu publicznym (np. poprzez ich zawieszenie w budynku władzy publicznej), Wróbel [w:] Wróbel, Zoll II/1, s. 634; Janyga [w:] Królikowski, Zawłocki, Szczególna I, s. 584; por. wyrok SA w Łodzi z 28.10.1998 r., I ACa 612/98, OSP 1999/10, poz. 177. Przestępstwo to ma charakter skutkowy (skutkiem jest niemożność korzystania z przysługujących praw; Górniok [w:] Górniok i in., t. 2, s. 197).

Motywacją sprawcy przestępnego zachowania jest właśnie przynależność wyznaniowa albo bezwyznaniowość określonej osoby. Przynależnością wyznaniową jest utożsamianie się z daną wspólnotą religijną, przyjmowanie jej zasad wiary, obrzędowości itp. Bezwyznaniowość oznacza z kolei brak przynależności do określonej grupy religijnej, niewyznawanie żadnej wiary, deklarowanie areligijnego światopoglądu (Wróbel [w:] Wróbel, Zoll II/1, s. 636). Wprowadzenie określonej motywacji do ustawowych znamion przestępstwa przesądza, że może ono zostać popełnione jedynie umyślnie z zamiarem bezpośrednim [P. Kozłowska-Kalisz [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2021, art. 194].

Sankcja karna i tryb ścigania. Przestępstwo dyskryminacji jest zagrożone sankcją alternatywną tj. kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sąd może przy tym, na podstawie treści art. 59 k.k., odstąpić od wymierzenia kary bądź też zgodnie z art. 66 k.k. warunkowo umorzyć postępowanie. Jest to występek ścigany z oskarżenia publicznego [I. Zgoliński [w:] Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020, art. 194].

Źródło:

1.      Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm.).

2.      P. Kozłowska-Kalisz [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2021, art. 194

3.      I. Zgoliński [w:] Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020, art. 194.

4.      M. Filar, M. Berent [w:] J. Bojarski, M. Bojarski, P. Czarnecki, W. Filipkowski, O. Górniok, E. M. Guzik-Makaruk, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. W. Pływaczewski, W. Radecki, A. Sakowicz, Z. Siwik, B. J. Stefańska, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, M. Filar, M. Berent, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, Warszawa 2016, art. 194.

 

Stan prawny z dnia 21.12.2021 r.

adw. dr inż. Anna Żmijewska

Biuro Sieci Pomocy Prawnej
i Poradnictwa Obywatelskiego
w Toruniu przy Centrum
Ochrony Praw Chrześcijan