Aktualności

Kryminalizacja obrazy uczuć religijnych a wolność słowa

Konstytucja zapewnia każdemu wolność sumienia i wyznania oraz wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji[1]. Wolności te należą do podstawowych swobód konstytucyjnych, a obowiązek ich poszanowania przez państwo wynika z ochrony niezbywalnej godności człowieka.

Swoboda sumienia i wyznania unormowana w art. 53 Konstytucji RP pozostaje niekiedy
w kolizji z konstytucyjną wolnością słowa, wyrażoną w art. 54 Konstytucji RP. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny na swobodę sumienia osoby wyznającej określoną religię składa się wolność wyrażania własnych przekonań religijnych oraz wykonywania praktyk religijnych[2]. Prawo do wolności wypowiedzi rozumiane jest natomiast jako prawo do wyrażania własnych opinii oraz pozyskiwania i przekazywania informacji. Niekiedy wyrażanie swoich poglądów dotyczących kwestii sumienia i religii, może być uznane przez inne osoby na zachowanie naruszające ich uczucia religijne. Aby wyznaczyć granicę dla każdej z omawianych wolności, polski ustawodawca wprowadził do porządku prawnego przepisy art. 23 oraz art. 24 Kodeksu cywilnego[3], a także art. 196 Kodeksu karnego[4], w ramach którego dokonał penalizacji obrazy uczuć religijnych[5].

Wolność sumienia i religii uznawana jest za dobro osobiste, które podlega ochronie na podstawie Kodeksu cywilnego. Sam Kodeks cywilny jednak nie zawiera definicji dóbr osobistych. Można je aczkolwiek uznać za przymioty przynależne i bezwzględnie przysługujące każdemu człowiekowi. Należy zauważyć, iż zawarty w art. 23 Kodeksu cywilnego katalog dóbr osobistych ma charakter katalogu otwartego i zawiera jedynie przykładowe ich wyliczenie. Zgodnie z treścią omawianego przepisu dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i realizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż do dóbr osobistych należą powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawami godności osoby ludzkiej[6]. Nie ulega wątpliwości, że do dóbr osobistych zaliczać się będą również uczucia religijne. Co prawda uczucia religijne nie posiadają legalnej definicji, jednakże bezsprzecznym jest, iż należą one do wartości niematerialnych, związanych ściśle ze sferą religijną danej osoby i jej wyznaniem[7].

Ochronę uczuć religijnych należy łączyć z wolnością sumienia i religii. Na takim stanowisku stanął Trybunał Konstytucyjny oraz Sąd Najwyższy. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny
w wyroku z dnia 7 czerwca 1994 r. sygn. akt K 17/93  „(…) Uczucia religijne, ze względu na ich charakter, podlegają szczególnej ochronie prawa. Bezpośrednio powiązane są bowiem
z wolnością sumienia i wyznania, stanowiącą wartość konstytucyjną. Potwierdzają to także akty międzynarodowe (np. Deklaracja o eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji
z powodu religii lub przekonań uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 21 listopada 1981 r.). Dlatego też działania naruszające uczucie religijne mogą być przedmiotem zakazu ustawowego także wówczas, gdyby były podejmowane za pomocą środków służących realizacji wolności słowa (…)”[8]. Zaś Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 kwietnia 2004 r. sygn. akt I CK 484/03 wyraził pogląd, iż „(…) Chroniąc wolność religii, chroni się sferę pojęć, wyobrażeń, przekonań i uczuć religijnych danej osoby. Możliwe jest więc wyróżnienie uczuć religijnych jako prawnie chronionego dobra osobistego (…)”[9].

Obraza uczuć religijnych została przez polskiego ustawodawcę spenalizowana w art. 196 Kodeksu karnego. Zgodnie z treścią powołanego przepisu: Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przepis ten został o umieszczony w rozdziale XXIV Kodeksu karnego zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania”.

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego „(…) Przedmiotem ochrony, do którego odnosi się przestępstwo z art. 196 k.k., jest – wynikające z wolności sumienia i wyznania – prawo do ochrony uczuć religijnych. Do tych uczuć odnieść należy wskazany w tym przepisie skutek
w postaci ich obrazy (…)”[10]. Zachowanie sprawcy przestępstwa określonego w art. 196 Kodeksu karnego zmierza do wywołania u osoby pokrzywdzonej poczucia obrazy uczuć religijnych. Odczucie to musi być ściśle związane z treścią danej religii lub przedmiotem danego wyznania objętego szczególnym znaczeniem, uznanym za przedmiot kultu, obdarzony najwyższym szacunkiem[11].

Sąd Najwyższy wskazał, że obrazą uczuć religijnych jest znieważenie publiczne przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, a znamiona przestępstwa art. 196 k.k. wypełnia jedynie takie znieważenie przedmiotu czci religijnej, które ma miejsce publicznie. Publiczny charakter przestępstwa z art. 196 k.k. sprowadza się do tego, że znieważenie przedmiotu czci religijnej może zostać dostrzeżone przez większą lub bliżej nieokreśloną liczbę[12].

Wykładnia znamion przestępstwa określonego w art. 196 k.k. może powodować trudności
ze względu na konieczność rozdzielenia zachowań obrażających uczucia religijne
innych podmiotów od przejawów korzystania z konstytucyjnej wolności słowa
w zakresie dopuszczalnej krytyki przedmiotów kultu wyznawców danej religii[13].

W judykaturze i orzecznictwie podkreśla się, iż obrazy uczuć religijnych nie stanowi krytyka danej religii, poglądów głoszonych przez jej przedstawicieli, jak również głoszenie negatywnych opinii w stosunku do podmiotu i przedmiotu kultu religijnego, jeżeli treść
i forma takich zachowań nie zawierają w sobie elementów poniżających, lekceważących, obelżywych. Z obrazą uczuć religijnych mamy do czynienia wówczas, gdy ocenę taką uzasadniają zarówno kryteria obiektywne, jak i subiektywne odczucia osób obrażonych[14].

Konkludując, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego  „(…) art. 196 k.k. nie narusza istoty wolności wyrażania poglądów, o której mowa w art. 54 ust. 1 Konstytucji. Trudno bowiem uznać, że istota swobody wypowiedzi sprowadza się do wyrażania poglądów znieważających czy obrażających uczucia innych osób, a więc okazywania pogardy za pomocą obraźliwych lub poniżających sformułowań, gestów, które nie podlegają kwalifikacji w kategoriach prawdy i fałszu”[15].

Źródło:

1.      Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).

2.      Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740)

3.      Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2345)

4.      S. Kotas, P. Lewandowska, Ochrona uczuć religijnych a wolność wypowiedzi, Warszawa 2017.

5.      P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2016.

6.      P. Kozłowska-Kalisz w: Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, M. Mozgawa (red.),M. Budyn-Kulik, M.Kulik

7.      Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 września 2013 r., II CSK 1/13.

8.      Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 czerwca 1994 r., K 17/93 .

9.      Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2004 r., sygn. akt I CK 484/03.

10.  Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2012 r., sygn. akt I KZP 12/12.

11.  Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2015 r., sygn. akt III KK 274/14.

12.  Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 października 2015 r., sygn. akt SK 54/13.

Stan prawny z dnia 29.04.2022 r.

 

Radca prawny Dawid Chwałka

Biuro Sieci Pomocy Prawnej

i Poradnictwa Obywatelskiego

w Toruniu przy Centrum

Ochrony Praw Chrześcijan

PRZYPISY

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483). Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 września 2013 r., II CSK 1/13. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740) Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2345) Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. S. Kotas, P. Lewandowska, Ochrona uczuć religijnych a wolność wypowiedzi, Warszawa 2017, s. 1-2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
6. P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2016, s. 58. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
7. S. Kotas, P. Lewandowska, Ochrona uczuć religijnych a wolność wypowiedzi, Warszawa 2017, s. 3. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
8. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 czerwca 1994 r., K 17/93 . Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
9. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2004 r., sygn. akt I CK 484/03. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
10. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2012 r., sygn. akt I KZP 12/12. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
11. P. Kozłowska-Kalisz w: Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, M. Mozgawa (red.), M. Budyn-Kulik, M. Kulik, Komentarz do art. 196 k.k. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
12. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2015 r., sygn. akt III KK 274/14. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
13. P. Kozłowska-Kalisz w: Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, M. Mozgawa (red.), M. Budyn-Kulik, M. Kulik, Komentarz do art. 196 k.k. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
14. P. Kozłowska-Kalisz w: Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, M. Mozgawa (red.), M. Budyn-Kulik, M. Kulik, Komentarz do art. 196 k.k. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14
15. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 października 2015 r., sygn. akt SK 54/13. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 15