Aktualności

Kto ma prawo do wolności sumienia i religii/wyznania, czym jest ta wolność i czy można ją ograniczyć?

Wolność sumienia i religii inaczej nazywana jest wolnością sumienia i wyznania zagwarantowana jest w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) oraz w umowach międzynarodowych. W polskim prawie obok Konstytucji kwestię tą regulują również: Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2017 r. poz. 1153). Obowiązują także ustawy określające status poszczególnych związków wyznaniowych uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z przedstawicielami.

Nie ma chyba konstytucji państwa demokratycznego, która nie uwzględniałaby tej wolności jednostki. Jej konstytucyjne ujęcie znajdziemy już w § 16 konstytucji Wirginii z 12 czerwca 1776 r., w I poprawce konstytucji USA, art. X francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela, a z ostatnich konstytucji – w art. 15 konstytucji Szwajcarii, § 1 rozdziału 2 szwedzkiego Aktu o formie rządu (w brzmieniu z 1998 r.), art. 31 konstytucji Białorusi, art. 35 konstytucji Ukrainy.

Wolność sumienia i religii to swobodny wybór własnego światopoglądu. Artykuł 53 Konstytucji RP statuuje dwie ściśle ze sobą powiązane wolności o charakterze osobistym, a mianowicie wolność sumienia i wolność religii. U podstaw wolności religii leży przekonanie
o istnieniu Boga lub innej istoty najwyższej. Obejmuje ona wolność przyjmowania religii i jej wyznawania oraz wolność jej uzewnętrzniania. Z kolei wolność sumienia oznacza swobodę wyboru dowolnego światopoglądu. Z wolnością sumienia wiąże się problem klauzuli sumienia, która umożliwia danej osobie powstrzymanie się w sposób zgodny z prawem od wykonania spoczywającego na tej osobie z mocy prawa obowiązków zawodowych, a to z uwagi na kolizję wykonania tych obowiązków z przekonaniami tej osoby, czyli właśnie z jej sumieniem. Jej gwarancyjny charakter wyraża się w tym, że w razie konfliktu między nakazem wyznaczonym przez obowiązujące normy prawne – a głosem sumienia wzywającym do niewykonania obowiązkowego czynu upoważnia, by obowiązku nie wypełniono.

Ochrona wolności sumienia i religii to zasada ustrojowa. Obie wolności mogą być bowiem uzewnętrzniane w przestrzeni publicznej. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych, a także nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Podmiotem wolności sumienia i religii jest „każdy”, przy czym pod tym pojęciem należy rozumieć każdą osobę fizyczną, niezależnie od jej obywatelstwa. Natura wolności sumienia i religii wyklucza zatem z kręgu jej beneficjentów osoby prawne i inne jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Węziej grupę osób uprawnionych definiuje art. 53 ust. 3 Konstytucji RP, który prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego, i religijnego przyznaje ich rodzicom. Beneficjentem tego przepisu są jednak również dzieci, które mają prawo do tego, by zapewniono im wychowanie i nauczanie moralne i religijne.

Podmiotem zobowiązanym w świetle art. 53 Konstytucji RP jest państwo, które powinno gwarantować jednostce możliwość swobodnego korzystania z przysługującej jej wolności sumienia i religii. Obowiązki państwa mają nie tylko wymiar negatywny (zakaz naruszania wolności), ale również wymiar pozytywny (nakaz ochrony wówczas, gdy omawiania wolność jest naruszana przez inne jednostki). Państwo ma również obowiązek współdziałania z kościołami i związkami wyznaniowymi dla dobra człowieka i dobra wspólnego.  Na innych podmiotach prywatnych spoczywa natomiast obowiązek poszanowania wolności sumienia i religii.

Istotą wolności jest swoboda działania przez jednostkę w określonych ramach wyznaczonych przez państwo. Skoro każdej jednostce zagwarantowano wolność religii i sumienia czy oznacza to, że można korzystać z niej bez żadnych ograniczeń? Wolność sumienia oraz wolność przyjmowania i wyznawania religii mają wymiar absolutny, ograniczeniu może natomiast podlegać wolność uzewnętrzniania religii. Uzewnętrznianie indywidualnie lub zbiorowo swojej religii lub przekonań może podlegać jedynie ograniczeniom ustawowym koniecznym do ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób. Istotne jest również, że korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może prowadzić do uchylania się od wykonywania obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy.

Źródło:

1.      Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

2.      Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2017 r. poz. 1153).

3.      M. Florczak-Wątor [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II, red. P. Tuleja, LEX/el. 2021, art. 53.

4.      P. Sarnecki [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, wyd. II, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016, art. 53.

Stan prawny z dnia 9.03.2022 r.

adw. dr inż. Anna Żmijewska

Biuro Sieci Pomocy Prawnej

i Poradnictwa Obywatelskiego

w Toruniu przy Centrum

Ochrony Praw Chrześcijan