Kategorie bazy wiedzy

Azerbejdżan ogłasza plany usunięcia ormiańskich śladów z kościołów zajętych w wyniku wojny 2020 r.

Azerbejdżan ogłasza plany usunięcia ormiańskich śladów z kościołów zajętych w wyniku wojny 2020 r.

Groźba zniszczenia ormiańskich napisów w świątyniach chrześcijańskich Górskiego Karabachu

Rząd Azerbejdżanu na początku bieżącego roku ogłosił, że zamierza usuwać ormiańskie inskrypcje z miejsc kultu religijnego na terytorium, które odzyskał podczas wojny z Armenią o Górski Karabach w 2020 roku[1]. Minister kultury Azerbejdżanu Anar Karimow powiedział podczas briefingu prasowego 3 lutego 2022 roku, że władze w Baku powołały grupę roboczą, która będzie odpowiedzialna za wymazywanie „fikcyjnych śladów pisanych przez Ormian na albańskich świątyniach religijnych”. Argumentując za tego rodzaju posunięciem stwierdził, że kościoły w rzeczywistości były pierwotnie dziedzictwem kaukaskiej Albanii, starożytnego królestwa położonego niegdyś na terenie dzisiejszego Azerbejdżanu. Teoria, która jest negowana przez historyków ormiańskich i z innych krajów – w tym szczególnie z Europy i Stanów Zjednoczonych – od dawna jest propagowana przez nacjonalistycznie nastawionych historyków azerbejdżańskich i została przyjęta przez obecny rząd w Baku. W ten sposób władze azerskie preparują historyczną legitymizację, mającą uzasadnić ich odwieczne prawo do tych ziem. Wybrzmiało to szczególnie złowrogo 15 marca 2021 roku, gdy prezydent Azerbejdżanu Ilham Alijew wraz z żoną i córką odwiedził zrujnowany XII-wieczny ormiański kościół pw. Najświętszej Bogurodzicy we wsi Hunarli (którą Ormianie nazywają Tsakuri), niedaleko Hadrut w Górskim Karabachu. Podczas nagrywania przez telewizję zwiedzania kościoła Alijew stwierdził: „Ormianie chcieli ormianizować ten kościół i napisali tu inskrypcje w języku ormiańskim, ale im się nie udało. Gdyby to był kościół ormiański, czy pozostawiliby go w takim stanie? Wygląda na to, że to wysypisko śmieci […] Wszystkie te napisy są fałszywe – zostały napisane później. Stworzyli dla siebie fałszywą historię na naszych starożytnych ziemiach”[2]. Słowa prezydenta Azerbejdżanu nie były pierwszymi tego typu stwierdzeniami padającymi z ust polityków azerskich. Dnia 11 listopada 2020 roku – czyli dzień po podpisaniu zawieszenia broni kończącego II wojnę o Górski Karabach – minister kultury Azerbejdżanu, wspomniany wcześniej Anar Karimov, napisał na Twitterze o jednym z klejnotów średniowiecznej architektury ormiańskiej klasztorze Dadivank w azerbejdżańskiej dzielnicy Kelbajar, nazywając go azerbejdżańską nazwą Khudavang i opisując jako „jedne z najlepszych świadectw starożytnej kaukaskiej cywilizacji Albanii”[3].

Tymczasem Azerbejdżan obiecuje również odrestaurowanie zabytków na terenach kontrolowanych przez Ormian w latach 1994-2020. W maju 2021 roku XIX-wieczny kościół w mieście Szusza (Şuşa, Shusha) zniszczony w czasie działań wojennych, zaczął być odbudowywany – jak stwierdziły władze w Baku – do „oryginalnej” formy, co może być zapowiedzią rekonstrukcji świątyni zgodnie z zapatrywaniami historycznymi Baku. W jednym przypadku Alijew obiecał przywrócić również XIX-wieczny meczet, który Ormianie przedstawiali jako perski, a nie azerbejdżański. Kłamstwa dotyczące pochodzenia świątyń chrześcijańskich w regionie Górskiego Karabachu są często powtarzane w krajach muzułmańskim m.in. w Turcji.

Czyje są więc Kościoły w Górskim Karabachu?

Teoria albańska została po raz pierwszy rozwinięta w latach 50-tych XX wieku przez nieżyjącego już historyka azerbejdżańskiego Ziya Buniyatova, który twierdził, że ormiańskie inskrypcje w kościołach na terytorium Azerbejdżanu były później dodawane i umieszczane w kościołach albańskich. Zgodnie z tą teorią kościoły, klasztory i inne zabytki sakralne na tym terenie były „ormianizowane” dopiero po masowej emigracji Ormian na obszar Górskiego Karabachu i zachodniego Azerbejdżanu po tym, jak Rosja przejęła kontrolę nad terytorium Azerbejdżanu na początku XIX wieku. Na nieprawdę tego stwierdzenia zwrócił uwagę w swoich pracach Victor Schnirelmann – wybitny historyk z Rosyjskiej Akademii Nauk – który wskazał na rozwój nacjonalistycznego pisania historii regionu już na początku lat 20-tych XX wieku. Według Schnirelmanna wiele tytularnych narodowości republik sowieckich — narodowości, od których nazwano republikę, np. Kazachowie w Kazachstanie — dążyło do udowodnienia „rdzenności” na ziemi danej republiki i wykorzystania takiego statusu w rozwiązywaniu sporów terytorialnych nad obszarami zgodnie z sowiecką polityką korienizacji (ros. коренизация, корень – korzeń). Ponieważ republiki sowieckie były wieloetniczne, polityka ta często oznaczała, że ​​historyczne dziedzictwo dominującej narodowości było podkreślane i gloryfikowane, natomiast mniejszości narodowych często było wymazywane lub pomijane. Co prawda w latach rządów stalinowskich polityka ta została znacznie ograniczona na rzecz rusyfikacji, jednak odżyła po śmierci Józefa Stalina (1953 r.)[4]. W tym duchu nacjonalistycznie nastawieni azerbejdżańscy historycy – szczególnie wspomniany Ziya Bunitoyatov – w okresie sowieckim twierdzili, że kaukascy Albańczycy byli bezpośrednimi przodkami wyłącznie ludu azerbejdżańskiego i nie mieli żadnego związku z Ormianami, a ormiańskojęzyczna ludność Górnego Karabachu była po prostu ormianizowanymi kaukaskimi Albańczykami lub przybyszami, którzy osiedlali się na tych terenach w okresie rządów carskich. Igor Dorfmann-Lazarev, badacz historii Armenii z School of Oriental and African Studies w Londynie, w odpowiedzi na teorie głoszone przez polityków i naukowców azerskich po 2020 roku stwierdził, że: „takie zgrabne rozróżnienia są dalekie od rzeczywistości”[5]. W podobnym tonie wypowiadają się również inni znawcy tematu.

Społeczność międzynarodowa wobec problemu

Nieustanne zagrożenia dla zabytków kultury ormiańskiej wzbudziły zaniepokojenie międzynarodowe – w tym szczególnie krajów prawosławnych, obawiających się powtórzenia sytuacji z niszczenia zabytków chrześcijańskich z początku XXI wieku w należącej do Azerbejdżanu Nachiczewańskiej Republice Autonomicznej. Co prawda wkrótce po wojnie Alijew obiecał prezydentowi Rosji Władimirowi Putinowi, że będzie chronić miejsca chrześcijańskie na nowo odbitych terytoriach, jednak ostatnie wydarzenia związane z osłabieniem pozycji Rosji na arenie międzynarodowej w związku z jej napaścią na Ukrainę, mogą zostać wykorzystane przez Baku do realizacji własnej linii polityki historycznej. UNESCO wydało oświadczenie ostrzegające Armenię i Azerbejdżan, że „niszczenie dóbr kulturowych należących do jakiegokolwiek narodu oznacza zniszczenie dziedzictwa kulturowego całej ludzkości”. Jednak starania UNESCO o wysłanie misji do Karabachu w celu zbadania miejsc dziedzictwa kulturowego od dawna utknęły w martwym punkcie.

W grudniu 2021 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, w ramach orzeczenia w sprawie pojedynków wniesionych przez Armenię i Azerbejdżan, nakazał Baku ochronę miejsc ormiańskiego dziedzictwa kulturowego w jego granicach przed „wandalizmem i profanacją”[6]. Również Parlament Europejski wydał 10 marca 2022 roku rezolucję w sprawie niszczenia dziedzictwa kulturowego w Górskim Karabachu, w której domaga się poszanowania ochrony dóbr kultury oraz zaniechania „wszelkich modyfikacji lub zmian przeznaczenia dóbr kultury z intencją ukrycia lub zniszczenia świadectw kultury lub dowodów historycznych albo naukowych”[7].

Miejmy nadzieję, że te międzynarodowe naciski zdołają powstrzymać władze w Baku przed prowadzeniem tego rodzaju polityki historycznej, która jest sprzeczna z prawdą i wiedzą naukową oraz stanowi zbrodnię przeciwko dziedzictwu chrześcijańskiemu na Kaukazie.

dr Jan Wiśniewski

Bibliografia:

B. Шнирельман, Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. Мocква 2003: B. Шнирельман, ИКЦ Академкнига; Лица ненависти (антисемиты и расисты на марше). Второе издание, исправленное и дополненное. — М.: Московское Бюро по Правам Человека, Academia, 2010.

H. Isayev, Azerbaijan announces plans to erase Armenian traces from churches (04.02.2022), https://eurasianet-org.translate.goog/azerbaijan-announces-plans-to-erase-armenian-traces-from-churches?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=op,sc [dostęp 12.03.2022]

J. Wiśniewski, Niszczenie chrześcijańskiego dziedzictwa na terenie Górskiego Karabachu https://copch.pl/baza-wiedzy/niszczenie-chrzescijanskiego-dziedzictwa-na-terenie-gorskiego-karabachu [dostęp 15.03.2022]

P. Liakhov, A. Avetisyan, I. Aghayev, The battle over Christian monuments in Nagorno-Karabakh (10.02.2022), https://oc-media.org/features/the-battle-over-christian-monuments-in-nagorno-karabakh/ [dostęp 15.03.2022]

President Ilham Aliyev and first lady Mehriban Aliyeva visited Fuzuli and Khojavand districts (15.03.2021), https://mod.gov.az/en/news/president-ilham-aliyev-and-first-lady-mehriban-aliyeva-visited-fuzuli-and-khojavand-districts-video-35200.html [dostęp 20.03.2022]

Rezolucja Parlamentu UE pt. Zniszczenie dziedzictwa kulturowego w Górskim Karabachu (10.03.2022), https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0080_PL.html [dostęp 20.03.2022]

PRZYPISY

  1. Konflikt ten znany jest też pod nazwą II wojny o Górski Karabach. Materiał dotyczący niszczenia chrześcijańskiego dziedzictwa na terenie Górskiego Karabachu w czasie konfliktu z 2020 roku i w kilka miesięcy po jego zakończeniu: J. Wiśniewski, Niszczenie chrześcijańskiego dziedzictwa na terenie Górskiego Karabachu https://copch.pl/baza-wiedzy/niszczenie-chrzescijanskiego-dziedzictwa-na-terenie-gorskiego-karabachu [dostęp 15.03.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. President Ilham Aliyev and first lady Mehriban Aliyeva visited Fuzuli and Khojavand districts (15.03.2021), https://mod.gov.az/en/news/president-ilham-aliyev-and-first-lady-mehriban-aliyeva-visited-fuzuli-and-khojavand-districts-video-35200.html [dostęp 20.03.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. P. Liakhov, A. Avetisyan, I. Aghayev, The battle over Christian monuments in Nagorno-Karabakh (10.02.2022), https://oc-media.org/features/the-battle-over-christian-monuments-in-nagorno-karabakh/ [dostęp 15.03.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. B. Шнирельман, Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. Мocква 2003: B. Шнирельман, ИКЦ Академкнига; Лица ненависти (антисемиты и расисты на марше). Второе издание, исправленное и дополненное. — М.: Московское Бюро по Правам Человека, Academia, 2010. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. P. Liakhov, A. Avetisyan, I. Aghayev, The battle over Christian monuments in Nagorno-Karabakh (10.02.2022), https://oc-media.org/features/the-battle-over-christian-monuments-in-nagorno-karabakh/ [dostęp 15.03.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. H. Isayev, Azerbaijan announces plans to erase Armenian traces from churches (04.02.2022), https://eurasianet-org.translate.goog/azerbaijan-announces-plans-to-erase-armenian-traces-from-churches?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=op,sc [dostęp 12.03.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. Zniszczenie dziedzictwa kulturowego w Górskim Karabachu (10.03.2022), https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0080_PL.html [dostęp 20.03.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7