Kategorie bazy wiedzy
Cypr Północny: ku zniszczeniu chrześcijańskiego dziedzictwa?
Wymiar symboliczny w Turcji rządzonej przez prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana ma przejmowanie dawnych świątyń chrześcijańskich i zamiana ich na meczety. Taki los spotkał dwie dawne bazyliki chrześcijańskie pod wezwaniem Mądrości Bożej. Znajdują się one w czarnomorskim Trabzon (Trapezunt) oraz Izniku (Nicea). W przypadku tego pierwszego, to już w okresie rządów Kemala Atatürka kościół przekształcono w muzeum państwowe. Jednak dążenie do zmiany jego funkcji zaczęły się po 2011 roku. Nie pomogły protesty tureckich konserwatorów zabytków, gdy w sierpniu 2013 roku w okresie ramadanu zasłonięto chustami ozdobioną bizantyjskimi freskami z XIII wieku kopułę Hagii Sophii, by – jak to określono – nie rozpraszały modlących się muzułmanów. Na wniosek władz lokalnych, decyzją sądu nakazano zmianę jego przeznaczenia i zgodzono się na pełnienie funkcji meczetu. Druga świątynia Mądrości Bożej – w Izniku jest jeszcze starsza, bo pochodzi z IV wieku po Chrystusie. W 2007 roku dzięki środkom pochodzącym w dużej mierze od zagranicznych darczyńców, zrujnowaną budowlę odrestaurowano i nadano jej status muzeum. Zabytek stał się główną atrakcją miasta, przyciągającą tłumy turystów. Jednak w listopadzie 2011 roku dawna świątynia zaczęła służyć jako meczet. Najwięcej protestów było jednak przy przekształceniu symbolu wschodniej kultury chrześcijańskiej, słynnej bazyliki Hagia Sophia w Stambule z muzeum w meczet w lipcu 2020 roku. Niezadowolenie wielu społeczeństw, wspólnot religijnych i państw – w tym USA i Watykanu, nie zmieniło proislamskiej polityki państwa tureckiego rządzonego od niemal początku XXI wieku przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju. W ciągu kilku kolejnych miesięcy można było zaobserwować kolejne tego typu działania, jak choćby przekształcenie w meczet innego obiektu światowego dziedzictwa – kościoła Chora (Kościół Świętego Zbawiciela na Chorze) czy niszczenie zabytkowych świątyń chrześcijańskich położonych we wschodniej i południowej części Turcji oraz na obszarach kontrolowanych przez armię turecką w Syrii. Obszarem, na którym również można zauważyć coraz większą islamizację przestrzeni publicznej jest Cypr Północny, który znajduje się pod kontrolą Turcji od momentu inwazji w 1974 roku.
Działania wojsk tureckich rozpoczęte w szczytowym okresie napięć politycznych między greckimi i tureckimi mieszkańcami wyspy, zaowocowały bezprecedensową sytuacją na Cyprze, który nigdy wcześniej nie był podzielony na dwie części: Republikę Cypru – uznaną na arenie międzynarodowej, w tym przez Organizację Narodów Zjednoczonych i Unię Europejską; oraz tak zwaną Turecką Republiką Cypru Północnego, uznaną tylko przez Ankarę. Turcja nie tylko naruszyła niepodległość i integralność Cypru, ignorując rezolucje ONZ i Unii Europejskiej dotyczące wycofania sił zbrojnych i ponownego złączenia dwóch części państwa, ale także od niemal samego początku rządów rozpoczęła niszczenie chrześcijańskiego dziedzictwa artystycznego i kulturowego Cypru Północnego, zmuszając do opuszczenia kontrolowanego obszaru przez ludność greckojęzyczną, wyznającą prawosławie. Blisko 200 tys. greckich Cypryjczyków musiało opuścić swe domy. Pozostało ich obecnie w tej części wyspy tylko kilkuset. W ich miejsce zaczęto sprowadzać i osiedlać tureckich osadników wyznających islam. Celem tych działań była (i jest) „turkyfikacja” miejsc, miasteczek i wiosek, zmiana ich nazw i wymazanie śladów greckiej, i chrześcijańskiej historii mimo, że tureccy Cypryjczycy nigdy nie stanowili większości wyspy przed 1974 rokiem, i to nawet na północy kraju. Osadnicy przybyli z Turcji – głównie z terenów Anatolii – są bardziej radykalni pod względem religijnym i znacznie mniej tolerancyjni niż zamieszkujący wcześniej wyspę Turcy. Można także zauważyć wśród nowo przybyłych wzrost tendencji nacjonalistycznych i antyzachodnich.
Międzynarodowy raport zatytułowany „Utracona cywilizacja” z 2012 roku informował, że na okupowanych terenach kościoły chrześcijańskie stały się celem agresywnej i systematycznej profanacji. Ponad 500 świątyń i klasztorów zostało ograbionych i zniszczonych. Działania tego rodzaju są prowadzone nawet w ostatnich kilku latach: w 2008 roku wyburzono kościół św. Katarzyny w Gerani, aby wykorzystać jej gruz jako nasypy pod nowe budynki w Famaguście. Ten sam los spotkał w 2011 roku św. Tekli w Vokolidzie (tur. Bafra), gdyż był „przeszkodą” dla widoku na morze z nowo wybudowanego tureckiego hotelu. Nawet klasztor Najświętszej Marii Panny Avgasida w Milia w Famaguście został zburzony, a cele klasztoru są wykorzystywane jako miejsca przeznaczone dla zwierząt. Również wiele kościołów zamieniono na magazyny różnych materiałów: opon (św. Jerzego w Askei i św. Artemona w Afantei), przechowalnię ziemniaków z okolicznych gospodarstw (św. Antoniego w Leonarison). Wśród różnych zastosowań przebudowanych kościołów znajdują się muzea i teatry, a nawet kostnica (kościół Przemienienia Pańskiego w Chryseliou). Ponadto wiele kościołów, po splądrowaniu, wynajmowano lub sprzedawano osobom prywatnym i przekształcano w hotele (klasztor św. Anastazji w Lapethos), rezydencje (kościół NMP w Engomi), zakłady naprawy starych mebli (św. Łukasza w Nikozji), pracownię malarską (bizantyjski kościół NMP Chrysotrimithiotissa w Trimithi). Jest nawet klub nocny (St. John’s Knight w Famagusta), parking (St. Andronikos in Kazafani), schronisko dla psów (kościół katolicki św. Antoniego w Kontea) itd. Ponadto po tureckiej inwazji Cypr Północny stał się jednym z najbardziej zmilitaryzowanych obszarów świata, w którym stacjonuje około 45 tys. tureckich żołnierzy. Wykorzystują oni jako koszary byłe świątynie i klasztory chrześcijańskie. Takim przykładem jest kościół św. Jerzego w Kytrei czy św. Barbary w Kyrenii, klasztory Acheiropoietosa w Lampousa, św. Jana Chryzostoma w Koutsoventis, a nawet całe greckie i maronickie wsie (Pyroi, Voni, Askeia, Marko, Tympou, Asomatos, Agia Marina Skylloura, Kontemenos, Loutros), które zostały zamienione i wykorzystane jako koszary. Również znaczna część świątyń została przekształcona w meczety lub prywatne posiadłości. Jak mówił w jednym z wywiadów Ioannis Eliades – dyrektor Muzeum Bizantyjskiego Arcybiskupa Makariosa III w Nikozji: „w okupowanej części Cypru, począwszy od 1974 roku, co najmniej jeden kościół w każdej wiosce został przekształcony w meczet, a mianowicie większość cerkwi prawosławnych […] zamurowują stronę południową, a tam dokładają mihrab [1] . A. A kiedy kościół stał się meczetem, nie jest już zwracany jego prawowitym właścicielom”. Dewastacja historycznej pamięci Cypru nie oszczędziła nawet cmentarzy, które w dużej mierze zostały zniszczone lub zdewastowane w wyniku braku opieki nad nimi. Przykładowo taki los spotkał cmentarze w Trikomo, Marathovounos czy jeszcze w wielu innych miejscowościach. W 2017 roku na cmentarzu greckokatolickim w Kerynei turecki dom mody zorganizował sesję zdjęciową półnagich modelek.
Trzeba pamiętać, że bezpowrotnie zniknęło około 15 tys. bezcennych prawosławnych ikon, przepadły drogocenne naczynia liturgiczne, figury świętych i obrazy, które – wg biuletynu z 2020 roku zatytułowanego „Cypryjskie dziedzictwo bizantyjskie w niebezpieczeństwie: zniszczenie i nielegalny handel dziełami sztuki” – znalazły się w czarnorynkowym obrocie tego typu dzieł.
W okresie starań Turcji o członkostwo w Unii Europejskiej można było zaobserwować niewielką liberalizację polityki tureckiej. Dzięki temu oraz wsparciu i mediacji ze strony ONZ niektóre kościoły zostały uratowane; wg różnych szacunków odnowiono, wyremontowano kilkadziesiąt tego rodzaju świątyń i klasztorów, jak choćby kościół Najświętszej Marii Panny Odigitria w Trachini. Jednak w ostatnim czasie można zaobserwować odwrót od tej polityki. Wpływ na to miał niewątpliwie wojskowy zamach stanu w Turcji w 2016 roku, pandemia COVID-19 oraz sztywna postawa nowego prezydenta Cypr Północny Ersina Tatara – członka Partii Jedności Narodowej, UBP (tr. Ulusal Birlik Partisi) − konserwatywnej, nacjonalistycznej partii politycznej Turków na Cyprze Północnym, stawiającej na zacieśnienie stosunków z Turcją.
Zmieniająca się sytuacja polityczna w Turcji oraz wzrost tendencji islamistycznych na Cyprze Północnym nie rokują zmiany polityki wobec mniejszości chrześcijańskiej, a przede wszystkim wobec zachowania chrześcijańskiego dziedzictwa kulturowego. Znana dziennikarka turecka Uzay Bulut w swoich ostatnich wywiadach twierdzi, że projekt islamizacji w ostatnim czasie znacznie przybiera na sile. Wskazuje, że na Cyprze byliśmy przez dziesięciolecia i nadal jesteśmy świadkami „kulturowego i religijnego ludobójstwa”, którego celem jest wymazanie tożsamości tych ziem i ich chrześcijańskich korzeni.
dr Jan Wiśniewski
Bibliografia:
B. Zajączkowska, Północ Cypru: wypędzeni chrześcijanie i zniszczone kościoły, https://www.vaticannews.va/pl/kosciol/news/2021-12/polnoc-cypru-wypedzeni-chrzescijanie-i-zniszczone-koscioly.html [dostęp 20.03.2022]
Hagia Sophia może zniknąć z listy UNESCO, https://www.vaticannews.va/pl/swiat/news/2021-07/hagia-sophia-moze-zniknac-z-listy-unesco.html [dostęp 20.03.2022]
Ł. Sośniak SJ, Starożytny ormiański kościół w Kütahya zrównany z ziemią https://www.vaticannews.va/pl/swiat/news/2021-01/starozytny-ormianski-kosciol-w-kutahya-zrownany-z-ziemia.html [dostęp 20.03.2022]
A. Michalski, Cypr w polityce Turcji, w: Komentarze OSW nr 412 z 20.10.2021
P. Fucili, Numerous Cyprus churches being turned into mosques; others looted or destroyed, https://www.catholicworldreport.com/2021/05/28/numerous-churches-in-cyprus-being-turned-into-mosques-others-looted-or-destroyed/ [dostęp 20.03.2022]
N. Spuntoni, Christians displaced and churches destroyed, Turkish jihad in Cyprus, https://newdailycompass.com/en/christians-displaced-and-churches-destroyed-turkish-jihad-in-cyprus [dostęp 18.03.2022]
The loos of a civilization, Destruction of cultural heritage in occupied Cyprus, Nicosia 2012.
PRZYPISY
- Niszę skierowaną w stronę Mekki, gdzie należy się modlić. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
