Kategorie bazy wiedzy

Dlaczego potrzebna jest klauzula sumienia farmaceutów?

Dlaczego potrzebna jest klauzula sumienia farmaceutów?

Prawo do sprzeciwu sumienia jest integralnym elementem wolności sumienia. Trybunał Konstytucyjny potwierdził to wielokrotnie, przede wszystkim w orzeczeniu z 15 stycznia 1990 r. [1] i w wyroku z 7 października 2015 r. [2] W tym ostatnim przypomniał, że „wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne” [3] oraz że „wolność sumienia – w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia – musi być więc respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające” [4] .

Oznacza to m.in., że każdy farmaceuta w swej praktyce zawodowej może powołać się na bezpośrednio stosowalny przepis Konstytucji (art. 53 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji) i np. odmówić dystrybucji środka antykoncepcyjnego. Trzeba tu zwrócić uwagę, że powołanie się na sprzeciw sumienia wymaga zidentyfikowania odpowiedniej racji etycznej, która będzie podstawą racjonalnego osądu moralnego kwalifikującego określone zachowanie (np. wydanie produktu o działaniu antykoncepcyjnym lub antynidacyjnym [5] ) jako złe (niemoralne), a zatem takie, którego osoba nie chce się dopuścić i w którym nie chce uczestniczyć w jakikolwiek sposób. Racja etyczna może mieć proweniencję religijną (np. nauczanie Kościoła identyfikuje dane zachowanie jako grzech lub w inny sposób klasyfikuje je negatywnie), moralną (np. dane zachowanie jest sprzeczne z uniwersalnymi zasadami etycznymi albo zasadami deontologii zawodowej) lub filozoficzną (np. w świetle zasad personalizmu chrześcijańskiego dane zachowanie jest niegodziwe), niemniej zawsze w sposób racjonalny (intersubiektywny) musi zostać wykazane, jaka zasada zostanie naruszona przez dane zachowanie [6] .

W podanym przykładzie – odmowa wydania preparatu antykoncepcji hormonalnej – działanie takiego środka, oprócz skutku antykoncepcyjnego, czyli niedopuszczania do zapłodnienia (poczęcia), ułatwia także wystąpienie skutku antynidacyjnego (niedopuszczenie do zagnieżdżenia się dziecka w pierwszych dniach jego życia w ścianie macicy matki), czyli uśmiercenie nowo poczętego dziecka. Oczywiście skutek poronny pozostaje zawsze potencjalny i warunkowy, niemniej nigdy nie można wykluczyć, że do niego nie dojdzie. Prawdopodobieństwo uśmiercenia dziecka jest oczywiście większe w przypadku użycia „pigułki po”, której działanie w praktyce nakierowane jest bardziej na uniemożliwienie implantacji niż samego zapłodnienia [7] , szczególnie gdy zażycie „pigułki po” nastąpiło już po poczęciu. W tym przypadku powołujący się na konstytucyjny sprzeciw sumienia farmaceuta może uzasadnić go zarówno odwołaniem się do uniwersalnych zasad moralnych (zakazu zabijania niewinnych ludzi), jak i racji etycznej motywowanej religijnie [8] .

Podkreślenia wymaga również to, iż sprzeciw sumienia obejmuje nie tylko odmowę wykonania czynu niegodziwego, lecz także odmowę podejmowania takiego działania, „które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku” [9] . Zatem okoliczność, że farmaceuta tylko pośredniczy w osiąganiu nieakceptowalnego etycznie skutku antykoncepcyjnego (antynidacyjnego), jest w zupełności wystarczająca, aby na gruncie Konstytucji z 1997 r. powołać się na sprzeciw sumienia. I nie zmienia tego faktu to, że ostatecznie o użyciu preparatu antykoncepcyjnego decyduje klient (pacjent). Dlatego właśnie w 2015 r. TK uznał ciążący na lekarzu powołującym się na sprzeciw sumienia obowiązek informowania o osobie lub miejscu wykonania aborcji za niezgodny z art. 53 Konstytucji, choć przecież nie było żadnej pewności, że matka z tej „wskazówki” skorzysta i do uśmiercenia dziecka dojdzie. Istotny był pośredni udział w osiąganiu czynu niegodziwego. Trzeba też podkreślić, że odmowa wydania środka antykoncepcyjnego przez farmaceutę w aptece X nie pozbawia możliwości nabycia tego preparatu gdzie indziej.

Można by zatem zapytać, po co farmaceutom dodatkowy przepis w ustawie, który formułowałby klauzulę sumienia, skoro w Polsce Konstytucja gwarantuje każdemu prawo do sprzeciwu sumienia. Zasadniczo klauzula sumienia jest potrzebna z dwóch powodów: 1) reguluje proceduralne aspekty korzystania z prawa do sprzeciwu sumienia, co jest szczególnie ważne w zawodach medycznych, przy których wykonywaniu najczęściej dochodzi do sytuacji konfliktu sumienia (lekarz, pielęgniarka, ale też farmaceuta); 2) i chyba ważniejsze, pełni funkcje informacyjną – przypomina, że takie prawo jest.

O potrzebie uregulowania klauzuli sumienia farmaceutów przekonało się już wielu polskich aptekarzy, którzy powołując się na sprzeciw sumienia spotykali się nie tylko z przejawami niechęci [10] czy wręcz hejtu w internecie, ale też z kontestowaniem ze strony konstytucyjnych organów państwa [11] . Naturalnie po wyroku TK z 2015 r. sytuacja aptekarzy się poprawiła. Generalny Inspektor Farmaceutyczny zmienił swoje wcześniejsze stanowisko, kategorycznie przeciwne sprzeciwowi sumienia farmaceuty, na bardziej zniuansowane i raczej aprobujące [12] . Ponadto, nic nie wiadomo, żeby w Polsce toczyły się postępowania przeciwko farmaceutom z tytułu odmowy wydania lub sprowadzenia środka antykoncepcyjnego ze względu na sprzeciw sumienia – na marginesie warto zauważyć, że takie postępowanie w Hiszpanii doprowadziło do wydania 25 czerwca 2015 r. przez tamtejszy Trybunał Konstytucyjny wyroku potwierdzającego wynikające z wolności sumienia prawo farmaceuty do sprzeciwu sumienia.

Aktualnie trwają w Sejmie prace nad projektem ustawy o zawodzie farmaceuty [13] . Warto wykorzystać to postępowanie legislacyjne i uregulować tę kwestie. Nie dlatego, że na brak klauzuli sumienia farmaceutów zwróciła uwagę Rada Legislacyjna przy Prezesie Rady Ministrów [14] , n, nie dlatego, że wiele krajów już uregulowało klauzulę sumienia farmaceutów (np. Irlandia, stan Alabama), lecz dlatego, że tego wymaga poszanowanie wolności sumienia i religii, których wysokie standardy ochrony ustanowiła Konstytucja RP z 1997 r.

dr Marcin Olszówka, Uczelnia Łazarskiego

 

PRZYPISY

  1. Orzeczenie TK z 15 stycznia 1991 r., U 8/90, OTK 1991, Nr 1, poz. 8. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, OTK-A 2015, Nr 9, poz. 143. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, pkt III.4.4.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, pkt III.4.4.3. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Przeciwzagnieżdzeniowym (blokującym zagnieżdżenia zarodka w ścianie macicy). Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Zob. szerzej M. Olszówka, Gwarancje i istota prawa do sprzeciwu sumienia, [w:] Klauzula sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, red. G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 74-84. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. Dlatego w literaturze przedmiotu postuluje się wprowadzenie jego zakazu, a nie tylko ograniczenie dostępności wymogiem posiadania recepty, ponieważ dopuszczenie do obrotu jest niezgodne z art. 38 Konstytucji, chroniącym życie (A. Zoll, Klauzula sumienia, sumienia, [w:] Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej. Aspekty etyczne i prawne, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014, s. 85). Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. Zob. szerzej M. Prusak, Sprzeciw sumienia farmaceutów. Aspekty etyczne, teologiczne i prawne, Kraków 2015, s. 204-209, taż, Bioetyka dla farmaceuty, Pelplin 2018, s. 28-39. Sprzeciw sumienia farmaceuci zgłaszają także wobec środków psychotropowych, preparatów mogących uzależniać, środków homeopatycznych, szczepionek wyprodukowanych na bazie linii komórkowych otrzymanych z ciał płodów ludzkich abortowanych w tym celu (M. Prusak, Sprzeciw sumienia…, s. 236–246, 249–258; taż, Bioetyka…, s. 77-85). Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, pkt III.6.2.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. Zob. np. https://www.akcjademokracja.pl/apteki/. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. Zob. np. wystąpienie generalne Rzecznika Prawa Obywatelskich z 13 kwietnia 2017 r. do Głównego Inspektora Farmaceutycznego (pismo znak VII.5002.3.2017.AMB); https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Do%20G%C5%82%C3%B3wnego%20Inspektora%20Farmaceutycznego%20w%20sprawie%20powo%C5%82ywania%20si%C4%99%20przez%20farmaceut%C3%B3w%20na%20klauzul%C4%99%20sumienia.pdf (dostęp 27.07.2020). Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Pismo Generalnego Inspektora Farmaceutycznego z 15 maja 2017 r. do Rzecznika Praw Obywatelskich GIF-P-L-076/97/KB/17; https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Odpowied%C5%BA%20GIF%20na%20pytanie%20o%20klauzul%C4%99%20sumienia%20w%20aptekach%2C%2015.05.2017.pdf [dostęp 27.07.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Przebieg procesu legislacyjnego jest przedstawiony na stronie http://sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=238 [dostęp 27.07.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Rada Legislacyjna przy Prezesie Rady Ministrów, Opinia z 27 września 2019 r. o projekcie ustawy o zawodzie farmaceuty, RL-033-32/19, s. 16. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14