Kategorie bazy wiedzy

Idea wolności religijnej w polskim porządku prawnym cz. I

Uwagi wprowadzające

Idea wolności religijnej w polskim porządku prawnym kształtowała się na przestrzeni wieków, ewoluując w zależności od aktualnej sytuacji politycznej i społecznej kraju. Wpływ wywierały na nią również prądy filozoficzne oraz doktryna kościołów i związków wyznaniowych. W Polsce, z racji dominującej pozycji, decydująca rola przypadła Kościołowi rzymskokatolickiemu.

W okresie I Rzeczpospolitej Polska jawiła się jako kraj tolerancyjny, gdzie schronienie mogli odnaleźć przedstawiciele różnych konfesji, prześladowani we własnych państwach. Religia niejednokrotnie wykorzystywana była przez panujących jako narzędzie sprzyjające w podtrzymywaniu władzy. W imię „umacniania wiary” toczono wojny religijne, a władcy rościli sobie prawo do narzucania swoim poddanym wyznawanej przez siebie konfesji „cuius regio eius religio”. Ludzie od niepamiętnych czasów oddawali życie za wiarę i wyznawane idee. XXI wiek nie zmienił istniejącego stanu rzeczy. Jak poddaje Papieskie Stowarzyszenie Pomoc Kościołowi w Potrzebie (ACN), rok 2019 był jednym z najkrwawszych dla chrześcijan [1] . Ciągle istnieje niebezpieczeństwo ze strony ekstremistów islamskich, że mogą skierować swoje działania przeciwko Polsce i mieszkającym tu chrześcijanom. Nasz kraj może stać się potencjalnym celem, płacącym cenę za zaangażowanie w koalicję państw walczących z ISIS.

Współczesne zagrożenia dla ludzi wierzących, to nie tylko fanatycy religijni, gotowi zabijać w imię swoich przekonań. Chrześcijaństwo, wnoszące idee, na których została ukształtowana współczesna Europa, staje się obiektem ataków za niedostosowanie do współczesnych realiów. Ludzie konsekwentnie głoszący doktrynę swego Kościoła, narażają się na drwiny i są symbolem zacofania.

W nauczaniu społecznym Kościoła wolność sumienia i religii zajmuje naczelne miejsce w katalogu praw wolnościowych. Na ów fakt zwrócił uwagę papież Jan Paweł II, gdy stwierdził, iż „wolność sumienia i religii jest pierwszym i niezbędnym prawem osoby ludzkiej, a nawet więcej, można powiedzieć, że w stopniu w jakim dotyka ona najbardziej intymnych sfer ducha podtrzymuje ona głęboko zakotwiczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności” [2] .

Przedmiotem niniejszego opracowania jest w głównej mierze charakterystyka rozwiązań normatywnych przyjętych przez polskiego prawodawcę, dotyczących gwarancji w zakresie wolności religijnej. Samo zaś pojęcie „wolność religijna” będzie określane również jako „wolność sumienia i religii” oraz „wolność wyznania”, z uwagi na nomenklaturę użytą przez prawodawcę w obowiązujących aktach normatywnych.

Ewolucja idei wolności religijnej

W okresie średniowiecza w Kościele katolickim panuje twarde stanowisko w sprawie swobody wyznawania religii. W powszechnym mniemaniu to chrześcijanie jako dzierżyciele „prawdy objawionej”, mieli do tego prawo. Pojawiają się jednak pewne symptomy, które mogą sugerować, że pogląd ten zaczyna ewoluować. Świadczyć może o tym stanowisko jakie zajął św. Tomasz, twierdząc, że przyjęcie wiary jest sprawą wolnej woli, ale pozostanie przy niej jest koniecznością. Uważał jednakże, że wolność religijna przysługuje tym, którzy przyjęli religię bądź się w niej urodzili i wychowali, a więc także Żydom i poganom, natomiast nie przysługuje odstępcom-heretykom. Odejście od Kościoła i prawdziwej wiary było według niego przejawem złej woli, uporu, zdrady, dopuszczenia się fałszu [3] .

Na początku XV wieku w Polsce zaczynają dojrzewać idee tolerancji religijnej. Znamienne jest wystąpienie Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego Pawła Włodkowica (duchownego katolickiego) na Soborze w Konstancji w 1415 r., w którym odniósł się do prześladowania innowierców [4] . Według Włodkowica przesłankę tolerancji religijnej stanowić miała miłość bliźniego. Bliźnim nie był wyłącznie chrześcijanin, ale każdy człowiek. Tolerancja oznaczała nie tylko zezwolenie na wykonywanie praktyk i obrzędów religijnych, ale również zapewnienie bezpieczeństwa osób i dóbr. Wykluczała możliwość wypędzenia z kraju ludzi wyznających inną religię niż chrześcijaństwo [5] .

XVI wiek to okres wzmożonej wymiany myśli naukowców pochodzących z różnych stron Europy, którzy w swoich publikacjach odnoszą się do idei wolności religijnej. Na rodzimym gruncie warto przywołać postać Andrzeja Frycza Modrzewskiego, który w swym traktacie zatytułowanym „O poprawie Rzeczypospolitej” z 1551 r., w Księdze IV O kościele stwierdził, iż: „tego, co należy do zakresu myśli i ducha nie można z nikogo wymusić żadnym gwałtem, żadną groźbą, żadną torturą”. Ponadto Modrzewski uważał, że: „obowiązkiem władcy jest przywrócenie jedności religijnej społeczeństwa, ale może on go realizować tylko metodami pokojowymi”. Wolność religijna przysługuje zgodnie z jego zapatrywaniami wszystkim wyznaniom [6] .

Dokumentem propagującym wolność religijną dla szlachty i mieszczan była Konfederacja Warszawska podpisana w 1573 r. [7] .

Okres I Rzeczpospolitej, to czas, kiedy w Polsce współistniały i koegzystowały ze sobą różne nacje i różne wyznania religijne. Sam Kościół katolicki funkcjonował w kilku równoprawnych obrządkach, co sprzyjało szerzeniu się idei tolerancji i poszanowania dla odrębności. To m.in. z ludzi reprezentujących Kościół katolicki, wyłoniły się idee oddziałowujące na myślenie ówczesnych elit. W kolejnej części zostaną przeanalizowane rozwiązania normatywne, zawarte m.in. w polskich konstytucjach, które ukształtowały model relacji państwo – Kościół, oraz zagwarantowały indywidualny i wspólnotowy wymiar wolności religijnej.

prof. Marek Bielecki

PRZYPISY

1. Czas męczenników – raport prześladowań chrześcijan na świecie – https://stacja7.pl/przesladowania/czas-meczennikow-raport-przesladowan-chrzescijan-na-swiecie/ [dostęp: 15.07.2020]. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
2. Dokumenty nauki społecznej Kościoła. Cz. 2, Rzym-Lublin 1987, s. 169. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2003, s. 37. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. N. Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków 1994, s. 177. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. M. Pietrzak, op. cit., s. 23. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
6. A. Frycz Modrzewski, Dzieła wszystkie, t.5, Warszawa 1959, s. 243. Zob. też K. Mrowcewicz, Starożytność-Oświecenie. Podręcznik dla szkół ponadpodstawowych, Warszawa 1998, s. 82. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
7. N. Davies, op. cit., s. 229. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7