Kategorie bazy wiedzy

Konstytucyjna gwarancja prawa do sprzeciwu sumienia 

W 2015 r. Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie wydał wyrok [1] stwierdzający niezgodność z art. 53 ust. 1 Konstytucji niektórych przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty [2] , które ograniczają prawo lekarza do powoływania się na sprzeciw sumienia. Wniosek Naczelnej Rady Lekarskiej o zbadanie konstytucyjności ustawowego kształtu lekarskiej klauzuli sumienia stał się okazją do przypomnienia i wyjaśnienia, czym jest wolność sumienia, co dokładnie gwarantuje każdemu człowiekowi i jak ważna jest w demokratycznym państwie prawnym. Trybunał podkreślił wówczas, że „wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne” [3] , zaś na „na straży tej wolności [sumienia] stoi prawo powołania się na klauzulę sumienia i odmowy wykonania czynności sprzecznej z własnym sumieniem. (…) Nie można chronić w sposób rzeczywisty nienaruszalnych praw człowieka, bez ochrony jego sumienia” [4] . Trybunał zaznaczył też, że wolność sumienia gwarantuje każdemu nie tylko brak przymusu bezpośredniego udziału w czynie (zachowaniu) niegodziwym, np. aborcyjnym zabiciu dziecka, lecz także przed takim postępowaniem, „które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego” [5] .

Nie było to jednak pierwsze orzeczenie TK dotyczące immanentnej relacji między wolnością sumienia a sprzeciwem sumienia. Już w 1991 r. zwrócił uwagę, że w demokratycznym państwie prawnym wolność sumienia nie oznacza jedynie prawa do dokonywania wyborów moralnych na swój wewnętrzny użytek, lecz przede wszystkim gwarantuje prawo do postępowania zgodnie ze swoim sumieniem oraz wolność od przymusu postępowania wbrew sumieniu [6] . Ten ostatni element wolności sumienia wiąże się bezpośrednio ze sprzeciwem sumienia. Sprzeciw sumienia polega bowiem na odmowie wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem (nakazanego prawem zachowania) ze względu na racjonalny osąd moralny, który kwalifikuje wykonanie tego obowiązku jako niedopuszczalne, jako czynienie zła [7] . U podstaw sprzeciwu sumienia musi znajdować się określona racja etyczna, o charakterze religijnym, filozoficznym lub moralnym, np. zakaz zabijania (niewinnych) ludzi [8] .

Jedna z uchylonych przez TK w 2015 r. norm prawnych zobowiązywała powołującego się na sprzeciw sumienia lekarza do wskazania realnych możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym, czyli nakładała na niego tzw. obowiązek informacyjny. W wyniku wyroku norma ta została uchylona, choć sam przepis (art. 39 u.z.l.) nie uległ przeformułowaniu [9] . W praktyce mogło to rodzić pewne wątpliwości interpretacyjne, czy lekarz w dalszym ciągu ma taki obowiązek, szczególnie wśród osób niezajmujących się na co dzień prawem konstytucyjnym [10] . W związku z tym zachodziła coraz pilniejsza potrzeba nowelizacji art. 39 u.z.l.

Zdania tego podjął się rząd przy okazji wniesienia do laski marszałkowskiej projektu nowelizacji u.z.l., która zasadniczo dotyczyła poprawy funkcjonowania i organizacji kształcenia podyplomowego lekarzy [11] . W trakcie prac sejmowych niemal stale była jednak obecna propozycja, aby niekonstytucyjny obowiązek informacyjny nałożyć na podmioty lecznicze, czyli de facto głównie na dyrektorów szpitali, także niepublicznych, z których większość to lekarze. Propozycja ta, w gruncie rzeczy, dzieli lekarzy na dwie kategorie: tych, którzy udzielają jedynie porad medycznych – oni mieliby pełne gwarancje wolności sumienia – oraz tych, którzy pełnią funkcje kierownicze – ich wolność sumienia byłaby ograniczona, gdyż byliby zobowiązani „do współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego”. To naruszałoby także zasadę równości (art. 32 Konstytucji). Warto wspomnieć, że w takiej sytuacji znalazł się w 2014 r. prof. B. Chazan, gdy po odmowie wskazania osoby (placówki), która wykona aborcję, został zwolniony za wierność swoim przekonaniom (i przysiędze Hipokratesa, zakazującej zabijania dzieci nienarodzonych). Wówczas było to oczywiście bezprawne[12], ale gdyby obowiązywał taki przepis ocena prawna tej sytuacji musiałaby być inna.

„Sejm w trzecim czytaniu tę poprawkę odrzucił, ale przyjął ją Senat na posiedzeniu 18 czerwca 2020 r. [12] W tej sytuacji, zgodnie z art. 121 ust. 3 Konstytucji, o brzmieniu przepisu ostatecznie zdecyduje Sejm, który może poprawkę Senatu odrzucić większością bezwzględną (połowa głosujących). Tak też się stało 16 lipca 2020 r. dzięki postawie 239 posłów (wyłącznie PiS i Konfederacji) [13] . W. W rezultacie ustawowa klauzula sumienia lekarzy i lekarzy dentystów w pełni odpowiada standardom konstytucyjnym.”

dr Marcin Olszówka, Uczelnia Łazarskiego

PRZYPISY

  1. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, OTK-A 2015, Nr 9, poz. 143. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Dz.U. z 2020 r. poz. 514 ze zm. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, pkt III.4.4.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Tamże. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Wyrok TK z 7 października 2015 r., K 12/14, pkt III.6.2.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Orzeczenie TK z 15 stycznia 1991 r., U 8/90, OTK 1991, Nr 1, poz. 8. Pogląd powszechnie przyjmowany w nauce prawa, np. A. Zoll, Charakter prawny klauzuli sumienia, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 1, s. 100-101; K. Szczucki, Klauzula sumienia – uwagi de lege lata i de lege ferenda, „Studia Iuridica” 2009, nr 50, s. 168-169; M. Skwarzyński, Korzystanie ze sprzeciwu sumienia w kontekście zasady równouprawnienia i kryterium zawodu. „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2016, t. 19, s. 64 i n. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. M. Olszówka, Gwarancje i istota prawa do sprzeciwu sumienia, [w:] Klauzula sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, red. G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 58. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. M. Olszówka, dz. cyt., s. 76-82, 92. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. W Dzienniku Ustaw przy art. 39 u.z.l. widnieje przyp. nr 3 o treści: „Zdanie pierwsze uznane za niezgodne z Konstytucją z dniem 16 października 2015 r. w zakresie, w jakim nakłada na lekarza obowiązek wykonania niezgodnego z jego sumieniem świadczenia zdrowotnego w „innych przypadkach niecierpiących zwłoki” oraz w jakim nakłada na lekarza powstrzymującego się od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem obowiązek wskazania realnych możliwości uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym, na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r. sygn. akt K 12/14 (Dz. U. poz. 1633)”. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. Przykładem takiej dezinformacji jest opublikowany 22 listopada 2018 r. artykuł W. Ferfeckiego, Klauzula sumienia nie tylko dla lekarzy, https://www.rp.pl/Polityka/311229912-Klauzula-sumienia-nie-tylko-dla-lekarzy.html [dostęp 26.06.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. Przebieg procesu legislacyjnego szczegółowo opisany jest tu: http://sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=172 [dostęp 26.06.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Zob. szerzej Analiza Projektu Wystąpienia Pokontrolnego z kontroli prowadzonej w Szpitalu Specjalistycznym im. Świętej Rodziny Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Warszawie Sygn. PZ-10/2014, https://ordoiuris.pl/sites/default/files/inline-files/analiza_ordoiuris.pdf [dostęp 26.06.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Głosowanie nr 47 na 12. posiedzeniu Senatu RP X kadencji 18 czerwca 2020 r. (dot. poprawki nr 13) – https://www.senat.gov.pl/sklad/senatorowie/szczegoly-glosowania,401,47,10.html# [dostęp 26.06.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Głosowanie nr 97 na 14. posiedzeniu Sejmu RP 16 lipca 2020 r. – http://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&NrKadencji=9&NrPosiedzenia=14&NrGlosowania=97 [dostęp 13.08.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14