Kategorie bazy wiedzy

Kościoły i inne związki wyznaniowe jako podmioty wolności religijnej. Zagadnienia ogólne

Kościoły i inne związki wyznaniowe jako podmioty wolności religijnej. Zagadnienia ogólne

Istota wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym

Kościoły i związki wyznaniowe, obok osoby ludzkiej, rodziców i dziecka, zostały zaliczone do podmiotów wolności religijnej. Ich prawa ściśle skorelowane są z uprawnieniami jednostek, które je tworzą. Warto, jednakże podkreślić, że obowiązujące rozwiązania dotyczą tych podmiotów, które mają uregulowaną sytuację prawną. W polskich realiach jest to możliwe na podstawie odrębnej ustawy bądź poprzez wpisanie do rejestru prowadzonego przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Wolność religijna obecna jest w porządku prawnym dzięki regulacjom zawartym w aktach normatywnych wydanych przez polskiego prawodawcę, jak również dzięki ratyfikowanym umowom międzynarodowym. Wszystkie polskie konstytucje, niezależnie od używanej nomenklatury i od uwarunkowań historycznych, w których zostały proklamowane, gwarantowały i gwarantują indywidualny i kolektywny (wspólnotowy) wymiar wolności religijnej (M. Bielecki, Wolność religijna Kościołów i związków wyznaniowych według regulacji polskiego prawa karnego, w: Nurt SVD 2018/2, s. 216-218). Ustawy zasadnicze z 1921, 1935 i 1952 r., czyniły podmiotem wolności sumienia i wyznania polskich obywateli oraz Kościoły i związki wyznaniowe uznane przez państwo. Jeżeli chodzi o zakres podmiotowy, jak również terminologię, obowiązująca konstytucja wprowadziła pewne zmiany. Obok kategorii wolności sumienia i wyznania pojawiła się także wolność sumienia i religii oraz wolność przekonań. Zabieg ustawodawcy, który dla określania tej samej sfery uprawnień używa kilku pojęć, pod względem metodologicznym nie do końca jest rozwiązaniem poprawnym.  Wydaje się, że należałoby postulować ujednolicenie występującej terminologii. Na użytek niniejszych rozważań należy przyjąć, że wszystkie zaprezentowane zwroty, występujące w ustawie zasadniczej, mieszczą się w zakresie pojęcia „wolność religijna”. W odróżnieniu od poprzednich regulacji, Konstytucja z 1997 r. poszerzyła również zakres podmiotów uprawnionych do korzystania z indywidualnej wolności religijnej. Określenie „obywatel”, zostało bowiem zastąpione pojęciem „każdy człowiek”. W odróżnieniu od wolności indywidualnej (osoba, dziecko, rodzice), wolność religijną kościołów i innych związków wyznaniowych można określić pojęciem „wolności wspólnotowej” bądź „wolności kolektywnej” (J. Nikołajew, Kolektywny wymiar prawa do swobody światopoglądu i przekonań religijnych oraz jego realizacja w ukraińskim systemie prawnym, Lublin 2016.). Możliwość realizacji uprawnień wynikających z gwarancji normatywnych, przewidziana jest dla określonych instytucji, które swój status prawny uregulowany mają w aktach indywidualnych (wraz z Kościołem katolickim 15 podmiotów) bądź są wpisane do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Rejestr prowadzony jest aktualnie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji poprzez Departament do Spraw Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Zasady tworzenia rejestru zostały określone w ustawie z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2017 r., poz. 1153. t.j.) oraz rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (Dz. U. z 1999 r., Nr 38 poz. 374). Informatyczny Rejestr składa się z dwóch działów. Działu A, do którego wpisuje się kościoły i inne związki wyznaniowe oraz działu B, zawierającego dane organizacji międzykościelnych. Na dzień 21 stycznia 2021 r., do działu A wpisano 168 podmiotów, z kolei w dziale B figuruje 5 organizacji (https://www.gov.pl/web/mswia/rejestr-kosciolow-i-innych-zwiazkow-wyznaniowych – dostęp 21.01.2021). Przywołane liczby ukazują skalę zjawiska i dowodzą, że w Polsce istnieje ponad 180 podmiotów, które korzystają z kolektywnej wolności religijnej. Warto również podkreślić, że zarówno odrębna ustawa, jak i wpis do rejestru dają kościołom i innych związkom wyznaniowym przymiot osobowości prawnej, a które z tego tytułu mają podmiotowość w zakresie praw majątkowych.

W art. 53 ust. 4 Konstytucji wspólnotowa wolność religijna ogranicza się do możności nauczania katechezy w szkołach. Nie jest to, jednakże pełen katalog uprawnień na gruncie przepisów konstytucyjnych, przysługujących podmiotom konfesyjnym. Do ich sytuacji prawnej mają również odniesienie zasady określone w art. 25, dotyczące wzajemnej relacji pomiędzy państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Kluczowe znaczenie mają zasady: równouprawnienia (art. 25 ust. 1), bezstronności (art. 25 ust. 2), autonomii i niezależności oraz współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Ich rozwinięcie stanowią dyspozycje zawarte w ustawach szczegółowych oraz w wydanych na ich podstawie aktach wykonawczych. Ukazanie ich zakresu ma kluczowe znaczenia dla właściwego postrzegania stosunków państwo-Kościół również w obecnych czasach, kiedy odmawia się poszczególnym podmiotom korzystania z przynależnych im praw.

Zasada równouprawnienia

Kościoły i inne związki wyznaniowe są grupami szczególnego rodzaju, tworzonymi przez jednostki realizujące swe uprawnienia w zakresie wolności sumienia i religii. Należałoby więc stwierdzić, że wolność w wymiarze wspólnotowym jest pochodną wolności indywidualnej. Możliwość tworzenia wspólnot religijnych jest jednym z przejawów wolności religijnej jaka przysługuje każdemu, niezależnie od jakichkolwiek przymiotów charakteryzujących jego osobę. Zasada wyrażona w art. 25 ust. 1 Konstytucji, w myśl której kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione, wynika z normy wyrażonej w art. 32, proklamującym równość wobec prawa, obowiązek równego traktowania przez władze publiczne oraz zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (A. Abramowicz, Równouprawnienie związków wyznaniowych w prawie polskim, Lublin 2018, s. 135). Wypada również podkreślić, że chociaż w powyższych normach prawodawca potwierdza równość wobec prawa kościołów i innych związków wyznaniowych, to nie zawsze różnice w podejściu do praw przysługujących poszczególnym podmiotom są złamaniem rzeczonej reguły. Wielokrotnie wypowiadał się w tym przedmiocie Trybunał Konstytucyjny, podkreślając, że nierówne traktowanie podmiotów podobnych nie musi oznaczać dyskryminacji lub uprzywilejowania – m. in. wyrok TK z dnia 12 maja 1998 r. U 17/97, OTK ZU 1998, Nr 3 (D. Dudek, Równouprawnienie Kościołów i związków wyznaniowych na tle konstytucyjnych zasad prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 203). Aby było możliwe różne potraktowanie podmiotów podobnych, charakter wprowadzonych ograniczeń musi charakteryzować się określonymi przymiotami. Po pierwsze, różnice winny mieć charakter relewantny, a więc muszą pozostawać w związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma oraz służyć realizacji tego celu i treści; wprowadzone zróżnicowania muszą mieć charakter racjonalnie uzasadniony. Po drugie, wprowadzone rozwiązania powinny zachowywać proporcje pomiędzy interesem adresatów normy a sytuacją podmiotów, których dobra zostaną naruszone. Po trzecie wreszcie, proponowane zróżnicowania muszą pozostawać w jakimś związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi (D. Dudek, Równouprawnienie…, s. 203-204).

W sytuacji w jakiej znajdują się kościoły i inne związki wyznaniowe przykładem różnego podejścia do podmiotów podobnych jest sposób regulowania dwuustnych stosunków z władzą państwową. Zgodnie bowiem z art. 25 ust. 4 Konstytucji, stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określa umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy. Zgodnie zaś z art. 25 ust. 5 stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami. Różnice w sposobie nawiązywania bilateralnych stosunków wynikają z możliwości podpisywania przez Kościół Katolicki, za pośrednictwem Stolicy Apostolskiej, umów międzynarodowych (konkordatów) (szerzej na ten temat: P. Sobczyk, Konstytucyjna zasada konsensualnego określania stosunków między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim, Lublin 2013). Zatem można powiedzieć, że odmienne potraktowanie kościołów i związków wyznaniowych jest możliwe ze względu na indywidualne przymioty każdego z podmiotów.

Zasada bezstronności

W myśl art. 25 ust. 2 Konstytucji władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Zasada ta ściśle skorelowana jest z zasadą równouprawnienia. Państwo nie może dokonywać różnicowania zarówno poszczególnych osób jak też podmiotów konfesyjnych ze względu na wyznawaną doktrynę i głoszone przekonania. Ponadto władza nie może być również biernym obserwatorem działań podejmowanych przez kościoły i inne związki wyznaniowe. Powinna więc zapewnić im odpowiednie gwarancje, które mogą przyjąć zarówno formę odpowiednich regulacji prawnych (g. formalne), jak również przejawiać się w funkcjonowaniu instytucji stojących na straży praw przynależnych poszczególnym wspólnotom religijnym. Jak zauważył J. Krukowski, państwo demokratyczne, jeżeli ma być stabilne, nie może być zawieszone w pustce aksjologicznej, ale powinno mieć legitymizację w podstawowych wartościach etycznych, mających uniwersalny wymiar (J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Lublin 2005, s. 72).

Zasada autonomii i niezależności

Ustawa zasadnicza dystansuje się od klasycznego rozdziału między państwem i Kościołem na rzecz gwarancji w zakresie wzajemnej autonomii i niezależności. Zgodnie z brzmieniem art. 25 ust. 3 Konstytucji, stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W treści przedstawionej regulacji prawodawca posługuje się pojęciami, które na pierwszy rzut oka są ze sobą kompatybilne, a ich zakres wzajemnie się przenika. Autonomia kościołów i związków wyznaniowych obejmuje tę sferę ich działalności, w którą państwo nie ingeruje. Chodzi w głównej mierze o możliwość tworzenia wewnętrznych regulacji prawnych, kształtujących sytuację poszczególnych podmiotów. Konstytucja nie precyzuje, jednakże zakresu pojęć użytych w art. 25 ust. 3, a dokonują tego dopiero ustawy szczegółowe. Można stwierdzić, że autonomiczność dotyczy wewnętrznej sfery działalności interesujących nas kościołów i związków wyznaniowych. Z kolei niezależność jest pojęciem szerszym niż autonomia i prócz spraw wewnętrznych obejmuje również ich zewnętrzne stosunki. Prawodawca dokonuje, jednakże znaczącego ograniczenia w zakresie proklamowanej niezależności, posługując się sformułowaniem „każde w swoim zakresie”.
P. Sobczyk interpretuje ten zabieg jako nawiązanie przez prawodawcę do klasycznego podziału spraw, będących przedmiotem zainteresowania Państwa (res temporales – sprawy doczesne) i Kościoła (res spirituales – sprawy duchowe). Zatem tylko w sprawach podlegających pod kompetencje, któregoś z charakteryzowanych podmiotów, zachodzi niezależność. (P. Sobczyk, Konstytucyjna zasada…, s. 149-151). Novum konstytucji z 1997 r. jest skoncentrowanie działalności Państwa i Kościoła na współpracy na rzecz dobra człowieka i dobra wspólnego. Płaszczyznę potencjalnej kooperacji obejmują tzw. res mixte – sprawy mieszane, które jednocześnie wchodzą w zakres kompetencji obu podmiotów.

Podsumowanie

Wolność religijna kościołów i innych związków wyznaniowych stanowi praktyczną realizację praw przysługujących członkom tworzącym istniejące wspólnoty. Z racji tradycji historycznych i liczby wiernych, szczególną pozycję zajmuje Kościół katolicki obrządku łacińskiego. Za sprawą Stolicy Apostolskiej, jako jedyny, podmiot ten posiada również zdolność prawną w zakresie zawierania umów międzynarodowych z państwem. Wspólnotowy wymiar wolności religijnej w naszym kraju obejmuje ponad 180 wspólnot religijnych. Jednakże pomimo swego wyjątkowego charakteru nie jest to uprawnienie bezwzględne i podlega ograniczeniom w ściśle określonych przypadkach. W dobie zagrażającej światu pandemii, szczególnie interesujące pozostają kwestie wprowadzanych obostrzeń, ingerujących zarówno w prawa jednostkowe jak również ograniczające w znacznym stopniu działalność instytucjonalną.

prof. Marek Bielecki