Kategorie bazy wiedzy

Naruszanie wolności religijnej w Polsce. Badanie pilotażowe

Zespół badawczy:
dr Mateusz Magalski (kierownik badań)
dr Anna N. Kmieć (członek zespołu badawczego)

Opis ogólny projektu badawczego

Pilotaż, realizowany do końca 2020 r., zostanie skoncentrowany wokół badań instytucjonalnych, tj. polegał będzie na pozyskiwaniu danych z organizacji, stowarzyszeń, organów wymiaru sprawiedliwości i wszelkich instytucji, które gromadzą dane dotyczące badanej tematyki (np. raporty policji, uzasadnienia wyroków w rozprawach sądowych). Pozwoli to m.in. pozyskać informacje na temat skali zjawiska naruszania wolności religijnej w Polsce oraz rozeznania motywacji osób, które dopuszczają się czynów wchodzących w jego zakres. W pilotażu zostanie wykorzystany zróżnicowany wachlarz źródeł, w tym raporty służb, organów, instytucji i urzędów, dane o charakterze statystycznym, a także wyniki dotychczasowych badań. Cennym uzupełnieniem materiału będą dane pozyskane z kwerendy netograficznej, tzn. analizy treści zawartych w Internecie. Należy podkreślić, że jest to element nowatorski, z potencjałem dotychczas prawie niewykorzystanym w tej tematyce.

Spodziewanym rezultatem opisanych powyżej działań jest m.in. nakreślenie funkcjonującego trendu w zakresie naruszania wolności religijnej, czyli form jej naruszania, skali problemu, profilu społecznego poszkodowanych (ze szczególnym uwzględnieniem chrześcijan) oraz imperatywów kierujących sprawcami.

Tak wykonany pilotaż stanie się podstawą do dalszych działań. W perspektywie długofalowej (kolejne etapy Projektu) będzie on podstawą do badań, kontynuowanych w takiej samej postaci oraz stopniowo uzupełnianych danymi jakościowymi, pozyskiwanymi m.in. podczas wywiadów z osobami do których docelowo Projekt jest kierowany i zgłaszających się w jego ramach o pomoc.

Opis szczegółowy projektu. Założenia teoretyczno-metodologiczne

1. Założenia teoretyczne

1.2. Stan badań nad tematyką naruszania wolności religijnej w Polsce

Pierwszy etap badań obejmie przeprowadzenie szczegółowej kwerendy, której celem będzie opis stanu badań nad tematyką naruszania wolności religijnej w Polsce. Badacze skupią się na wynikach już przeprowadzonych badań, raportach i publikacjach, które przedstawiają najbardziej aktualne dane, pochodzące z przełomu XX i XXI wieku.

Celem tak przeprowadzonej kwerendy na tym etapie jest rozeznanie w podejmowanej w projekcie tematyce oraz zdobycie niezbędnej do dalszych badań bazy teoretycznej. Istotne jest także uchwycenie panującego w środowisku naukowym dyskursu, jakim kierują się autorzy analizowanych publikacji w formułowaniu założeń i interpretowaniu pozyskanych wyników.

Poza publikacjami dotyczącymi tematyki badania wolności religijnej, należy tu uwzględnić także publikacje ogólne z pogranicza socjologii, religioznawstwa i antropologii, które pozwolą na ustalenie kontekstu społeczno-kulturowego i stanowić będą tło dla analiz szczegółowych.

Trzeba podkreślić, że baza publikacji dotyczących tematyki projektu nie jest obszerna – co po części tłumaczy także zasadność podjętych w niniejszym projekcie badań. Wstępna kwerenda pozwoliła na stworzenie bazy wyjściowej, na którą składają się poniższe pozycje:

  1. Abramowicz Marta (red.), Wielka nieobecna. O edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z badań, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2011
  2. Babiński Grzegorz, Mucha Janusz, Sadowski Andrzej, Polskie badania nad mniejszościami kulturowymi. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1997
  3. Bartoś Tadeusz, Wolność, równość, katolicyzm, W.A.B., Warszawa 2007
  4. Bartoś Tadeusz, Koniec prawdy absolutnej. Tomasz z Akwinu w epoce późnej nowoczesności, W.A.B., Warszawa 2010
  5. Bartoś Tadeusz, Bielawski Krzysztof, Ścieżki wolności: Z Tadeuszem Bartosiem OP rozmawia Krzysztof Bielawski, Wydawnictwo Homini, Kraków-Katowice 2007
  6. Bartoś Tadeusz (red.), Nowe światło. Kościół a teologia dwudziestego wieku, Wydawnictwo Homini, Kraków 2008
  7. Bielik-Robson Agata, Bartoś Tadeusz, Kłopot z chrześcijaństwem. Wieczne gnicie, apokaliptyczny ogień, praca, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2013
  8. Biłgorajski Artur (red.), Wolność wypowiedzi „versus” wolność religijna. Studium z zakresu prawa konstytucyjnego, karnego i cywilnego, Seria: Monografie Prawnicze, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2015
  9. Blicharz Grzegorz, Delijewski Maciej (red.), Wolność religijna. Perspektywa prawnoporównawcza, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019
  10. Blicharz Grzegorz, Delijewski Maciej (red.), Wolność sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019
  11. Cebula Sławomir, Prawa i wolności religijne we współczesnej Polsce, Kraków 2011
  12. Chrostowski Waldemar, Kościół, Żydzi, Polska. Z księdzem prof. Waldemarem Chrostowskim rozmawiają Grzegorz Górny i Rafał Tichy, Wydawnictwo Fronda, Warszawa 2009
  13. Cisło Waldemar, Sadłoń Wojciech, Olszówka Michał (red.), Wolność religijna. Wybrane zagadnienia, Ordo Iuris, Pomoc Kościołowi w Potrzebie, ISSK, Warszawa 2018
  14. Kościół katolicki w Polsce 1991-2011. Rocznik Statystyczny, ISKK i GUS, Warszawa 2014.
  15. Mariański Janusz, Zaręba Sławomir H. (red.), Metodologiczne problemy badań nad religijnością. Praca zbiorowa, Apostolicum Wydawnictwo Księży Pallotynów Prowincji Chrystusa Króla, Ząbki 2002
  16. Novikova Kateryna, Such-Pyrgiel Małgorzata (red.), Społeczeństwo polskie w drugiej dekadzie XXI wieku: wymiary, problemy, idee, Józefów 2016
  17. Religious Belief and National Belonging in Central and Eastern Europe, Pew Research Center, Washington DC 2017
  18. Sadłoń Wojciech, Annuarium Statisticum Ecclesiae in Polonia AD…, Warszawa 2016-2019
  19. Stanisławczyk Barbara, Kto się boi prawdy? Walka z cywilizacją chrześcijańską w Polsce, Wydawnictwo Fronda, Warszawa 2015
  20. Weiler Joseph H. H., Chrześcijańska Europa. Konstytucyjny imperializm czy wielokulturowość?, Wydawnictwo W drodze, Poznań 2003
  21. Załęcki Paweł, Między triumfalizmem a poczuciem zagrożenia. Kościół rzymskokatolicki w Polsce współczesnej w oczach swych przedstawicieli. Studium socjologiczne, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2001
  22. Załęcki Paweł, Roman Catholic Church in Poland as simultaneously a dominant and minority group, University for Humanist Studies, Utrecht 1996
  23. Zdaniewicz Witold (red.), Religia a mass media : znaczenie środków społecznego przekazu w kulturze religijnej Polski, Akademia Teologii Katolickiej, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Warszawa 1997.

Poza publikacjami o charakterze naukowym, kwerenda obejmie także analizę materiałów popularnonaukowych i treści, pojawiających się na wybranych portalach informacyjnych i w mediach społecznościowych. To niezbędny element podkreślanego w zarysie badań podejścia netograficznego, pozwalającego na korzystanie z materiałów zamieszczanych w Internecie. Z uwagi na niewielką ilość publikacji na badany temat, materiały bieżące umieszczane w przestrzeni wirtualnej stanowią jedno ze źródeł, na równi z pozostałymi.

Ważne: Powyższe publikacje to źródła wtórne: są opracowaniami, pozwolą na ustalenie dyskursu i podstawy teoretycznej. W tym wypadku niezbędne będzie skorzystanie z księgozbiorów instytucji, zajmujących się badaniem podobnej tematyki i przeprowadzenie w nich szczegółowej kwerendy. Z kolei raport badawczy, który będzie wynikiem niniejszego pilotażu, zostanie oparty na surowych danych ilościowych, pozyskanych przez badaczy w dalszych etapach.

1.3. Perspektywa teoretyczna: szkoły badawcze, proponowane w kierunkach analiz

Celem uzyskania trafnej i rzetelnej interpretacji pozyskanych danych, korzystamy z założeń socjologii rozumiejącej (którą posługiwali się m.in. M. Weber, F. Znaniecki, E. Durkheim).

Przyjęta przez nas perspektywa makrosocjologiczna pozwoli na opisane fragmentu rzeczywistości w skali makro, tj. odnoszącej się do społeczeństwa jako całości. Biorąc pod uwagę, że niniejszy projekt jest jedynie fragmentem działań długofalowych, taka perspektywa jest niezbędna do przejścia do skali mikro w podejmowanych w kolejnych latach badaniach (metodą dedukcji).

Z uwagi na interesujący nas przedział czasowy (lata 2015-2020), niezbędne jest odwołanie się do aktualnych teorii opisujących współczesne społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem ich dynamiki. Dlatego też niezbędne jest wykorzystanie założeń teorii ponowoczesności (Z. Bauman) i teorii zmiany społecznej.

Całość wpisuje się w nurt antropologii stosowanej, która opiera się na wykorzystywaniu wniosków z badań do zmiany procesów społeczno-kulturowych. Ponadto są to tzw. badania społecznie użyteczne, tj. stanowiące podstawę do wnioskowania o zjawiskach społecznych, które wymagają zmiany.

W myśl tego, tak wykonany pilotaż stanie się podstawą do dalszych działań. W perspektywie długofalowej (kolejne etapy Projektu) będzie on podstawą do badań, kontynuowanych w takiej samej postaci oraz stopniowo uzupełnianych danymi jakościowymi, pozyskiwanymi m.in. podczas wywiadów z osobami do których docelowo Projekt jest kierowany i zgłaszających się w jego ramach o pomoc.

W ramach użyteczności wyników powyższego projektu m.in. dla organów wymiaru sprawiedliwości, zastosowana w metodologii terminologia zostanie zaczerpnięta ze stosownych dla tej tematyki aktów prawnych (m.in. Konstytucja RP, Powszechna deklaracja praw człowieka, kodeks karny, kodeks cywilny, kodeks pracy).

1.4. Definicje

W kolejnym etapie niezbędne jest ustalenie definicji, które stosowane będą w całym badaniu pilotażowym. Szczególnie ważne jest tutaj dookreślenie definicji takich pojęć, jak prześladowanie, dyskryminacja i wolność religijna. Z uwagi na założenia projektu, będą to definicje, jakie zakłada m.in. Konstytucja RP, poszczególne ustawy i rozporządzenia ministerialne prawa polskiego (np. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, o równym traktowaniu itp.), międzynarodowe akty prawne.

2. Założenia metodologiczne

2.1 Obiekt badań / grupa badawcza: chrześcijanie, zamieszkujący Polskę.

W ramach opisu grupy badawczej, projekt zakłada stworzenie tzw. portretu socjologicznego badanych. Korzystając z danych GUS i statystyk Kościoła Katolickiego, przedstawione zostaną podstawowe dane, opisujące grupę badawczą (tzw. metryczka).

2.2. Cele badań:

– pozyskiwanie danych z organizacji, stowarzyszeń, organów wymiaru sprawiedliwości i wszelkich instytucji, które gromadzą informacje, dotyczące badanej tematyki i stworzenie na ich podstawie raportu zbiorczego, dotyczącego skali naruszania wolności religijnej w Polsce
– pozyskanie informacji na temat skali zjawiska naruszania wolności religijnej w Polsce z możliwie zróżnicowanych źródeł i dokonanie rozeznania motywacji osób, które dopuszczają się czynów wchodzących w jego zakres
– nakreślenie funkcjonującego trendu w zakresie naruszania wolności religijnej, tj. skali problemu, form jej naruszania
– stworzenie profilu społecznego poszkodowanych oraz imperatywów kierujących sprawcami.

Celem szczególnym badań jest stworzenie społecznie użytecznego raportu badawczego, pozwalającego nie tylko na rozeznanie skali problemu, ale także uchwycenie źródeł jego powstania, tj. motywacji kierujących ewentualnymi sprawcami. Uchwycenie genezy problemu jest niezbędne dla kontynuacji i podejmowania dalszych etapów Projektu, jak np. opracowania materiałów edukacyjnych.

2.3. Metody badawcze:

Opisywany pilotaż będzie polegał na przeprowadzeniu badań ilościowych. W ramach tego wykorzystane zostaną metody analizy źródeł / danych zastanych, analizy netograficznej i obserwacji.
Z uwagi na charakter całego projektu, na tym etapie niezbędne jest przeprowadzenie badania ilościowego, gdyż pozwala ono na pozyskanie informacji z wielu źródeł: instytutów badawczych, ośrodków badania opinii, a także instytucji, stowarzyszeń, fundacji. Należy założyć, że będą to dane zróżnicowane i pozostawiające duży margines interpretacji dla badacza, pracującego metodą analizy źródeł.
Poza tym, tutaj ponownie należy włączyć także analizę netograficzną. Będzie ona polegała na monitorowaniu informacji pojawiających się szczególnie w mediach społecznościowych i na portalach informacyjnych, dotyczących bieżących wydarzeń, incydentów.

Naturalnym przedłużeniem powyższej, jest metoda obserwacyjna: prowadzona w przestrzeni wirtualnej, jak i w świecie rzeczywistym.
Dla uzupełnienia i rozszerzenia tak pozyskanych danych niezbędna będzie konsultacja z badaczami z innych ośrodków (instytutów badawczych, stowarzyszeń itp.). Nie będą to wywiady, które stanowiące bazę dla dalszych interpretacji, a konsultacje słuszności już przyjętych przez nas założeń badawczych.

2.4. Teren badań

W rozumieniu ogólnym i dosłownym jest to to obszar Polski. Jednakże w rozumieniu szczegółowym, terenem badań staje się także przestrzeń wirtualna (z uwagi na konieczność pozyskiwania materiałów za pomocą Internetu i prowadzenia tam obserwacji).

2.5. Planowane obszary pozyskiwania danych

Zależnie od dostępności posiadanych materiałów, będą to raporty GUS, TNS OBOB, CBOS, raporty od Rzecznika Praw Obywatelskich, Komendy Głównej Policji oraz raporty Kościoła Katolickiego i Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego itp.

Tak pozyskane dane ilościowe (głównie liczbowe) należy uzupełnić o informacje szczegółowe, dotyczące specyfiki ewentualnych form naruszania wolności religijnej w Polsce. W tym wypadku pomocne okażą się np. materiały z rozpraw sądowych, analizy broszur wydawanych przez powyższe instytucje oraz konsultacje z ich pracownikami. Ponadto istotne będą także materiały pozyskane z takich jednostek, jak np. Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Centrum Dialogu, Instytut Badań nad Prześladowaniami, Instytut Kultury Prawnej Ordo Iuris, tj. zajmujących się interesującą nas tematyką. Uzupełnieniem w miarę potrzeby będą sprawozdania instytucji zagranicznych lub międzynarodowych, śledzących omawiane zagadnienie na obszarze Polski.

Takie materiały stanowić będą dopełnienie danych liczbowych i posłużą ich prawidłowej interpretacji. W tym wypadku interesują nas zarówno raporty powstałe w tych instytucjach, jak i ewentualne konsultacje z osobami pracującymi tam. Ponadto tak zaplanowane badania należy poszerzyć o konsultacje z badaczami z innych ośrodków oraz kwerendami bibliotecznymi w instytucjach, dysponujących publikacjami dotyczącymi badanej tematyki.