Kategorie bazy wiedzy

Nowy raport dotyczący zniszczonych przez Azerbejdżan miejsc dziedzictwa kulturowego Ormian w Nachiczewanie

Na początku września 2022 roku został wydany przez Caucasus Heritage Watch (CHW) raport przedstawiający badania przeprowadzone przez zespół naukowców powiązanych z amerykańskimi uniwersytetami Cornella w Ithaca w stanie Nowy Jork i Purdue w West Lafayette w stanie Indiana, a dotyczący udokumentowania schematu celowego niszczenia ormiańskiego dziedzictwa kulturowego w Nachiczewanie, historycznie ormiańskim regionie, który stał się częścią Azerbejdżanu po sowietyzacji republik Armenii i Azerbejdżanu w latach 1920-1920[1]. W Nachiczewańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Sowieckiej liczebność społeczności ormiańskiej spadła do 15% w 1926 r., choć jeszcze przed rządami bolszewików i okupacją turecką tj. 1917 r. było ich tam prawie 40%. Stało się tak z powodu – najpierw okupacji tureckiej i zbrodni popełnionych na Ormianach zamieszkujących te tereny, a później celowej polityki dearmenizacji prowadzonej przez władze sowieckiego Azerbejdżanu za przyzwoleniem centralnych władz ZSRS. Wraz z upadkiem Związku Sowieckiego i narastającego ponownie od 1988 r. konfliktu ormiańsko-azerskiego, również pozostali Ormianie musieli uciekać z Nachiczewańskiej Republiki Autonomicznej (azer. Naxçıvan Muxtar Respublikası) – autonomicznej jednostki administracyjnej Azerbejdżanu, stanowiącej eksklawę tego państwa, oddzieloną przez terytorium Armenii. Eliminacja Ormian w Nachiczewanie nie zakończyła się wraz z wygnaniem ludności. Rozpoczął się proces niszczenia dziedzictwa kultury materialnej, które przeważnie było również dziedzictwem chrześcijaństwa i spełniało funkcje sakralne. Świątynie, klasztory i zabytkowe chaczkary przypominały o historii tych terenów – ormiańskiej historii. Przykładowo, w październiku 1987 r. zniszczono historyczny cmentarz ormiański Agulisa, na którym rozbito ponad 400 średniowiecznych płyt nagrobnych z ponad setką epitafiów. To samo spotkało kościół św. Jana Chrzciciela z X w. w Abrakunisie, św. Bogurodzicy z XII w. Meconie (dzisiejszy Badamlu). Sytuacja powtórzyła się na początku XXI w. – zniszczono wtedy mający ogromną wartość historyczną cmentarz w Julfie, na którym znajdowały się tysiące chaczkarów. Następnie przeznaczono to miejsce na poligon wojskowy. Działo się tak przy braku reakcji organizacji międzynarodowych m.in. UNESCO. W latach 1997-2006 miało zostać zniszczonych lub uszkodzonych aż 89 średniowiecznych kościołów, 5840 chaczkarów i 22 000 nagrobków[1]. Obecnie ludność Nachiczewanu stanowią niemal wyłącznie Azerowie.

Do dnia dzisiejszego powstało niewiele opracowań poświęconych tematowi niszczenia chrześcijańskiego dziedzictwa wspomnianego terenu. W porównaniu do wcześniejszych tego typu publikacji, które przedstawiały często tylko niektóre obiekty sakralne zniszczone w Nachiczewanie[2], mamy w nowym raporcie udokumentowane zdjęciami satelitarnymi dowody na niszczenie wszelkich śladów chrześcijaństwa w tej prowincji Azerbejdżanu. Wrześniowy raport CHW zidentyfikował 108 średniowiecznych i nowożytnych ormiańskich klasztorów, kościołów i cmentarzy w Nachiczewanie, które zostały całkowicie zniszczone w latach 1997-2011. Autorzy raportu porównując współczesne zdjęcia satelitarne regionu ze zdjęciami z lat 70. i 80. XX wieku, zdołali pokazać skalę, precyzję i zorganizowanie tego typu działań[3]. Raport CHW łączy ustalenia ze zdjęć satelitarnych, które zostały przeanalizowane za pomocą technologii, takich jak systemy informacji geograficznej (GIS) i analiza danych przestrzennych. Raport stwierdza, że w Nachiczewanie pozostały tylko dwa ormiańskie miejsca – których szczegóły autorzy specjalnie pozostawiają niejasne w celu ochrony ich przed zniszczeniem. W tekście zamieszczonym na stronie CHW szczegółowo zostało opisane, w jaki sposób państwo azerbejdżańskie niszczyło kościoły, klasztory i miejsca kultu chrześcijańskich Ormian. Szczególnie ukazano w raporcie likwidację ormiańskich cmentarzy – była to ewidentna próba wymazania istnienia ormiańskich rodzin, które żyły, zmarły i zostały pochowane w regionie. Przykładowo tzw. Nowy Cmentarz Ormiański w Nachiczewaniu został zrównany z ziemią przed 2005 r., a w jego miejscu zbudowano masywne flagi Azerbejdżanu. Jak stwierdzają autorzy raportu: „Nawet duchy przeszłości zostały wykorzenione”.

Azerbejdżan jest w dużej mierze krajem muzułmańskim, a na terenach, na których kiedyś stały inne ormiańskie obiekty dziedzictwa kulturowego, obecnie stoją meczety i państwowe budynki

użyteczności publicznej. Przykładowo nowy meczet znajduje się teraz na terenie dawnego klasztoru św. Tomasza w Agulis, opisanego przez CHW jako „jeden z najważniejszych ośrodków religijnych w średniowiecznej Armenii”[1]. Jesienią 2020 r. miała miejsce kolejna wojna ormiańsko-azerska o Górski Karabach. W jej wyniku Azerbejdżan zajął blisko 75% spornego terytorium, co spowodowało wzrost obaw dotyczący powtórzenia sytuacji z historii. Jeden z autorów wspomnianego raportu, profesor studiów bliskowschodnich na Uniwersytecie Cornell Lori Khatchadourian stwierdził, że: „Program cichego wymazania pamięci, który udokumentowaliśmy w Nachiczewanie, miał miejsce wiele lat temu, ale wynik wojny w Górskim Karabachu w 2020 r. nadaje mu nowy charakter […] W wyniku tej wojny setki ormiańskich klasztorów, kościołów i cmentarzy zostało przekazanych Azerbejdżanowi, państwu, które dokonywało systematycznego wymazywania kultury w Nachiczewanie”. W połowie września 2022 r. CHW opublikowało zdjęcia satelitarne pokazujące zniszczenie zabytkowego kościoła ormiańskiego we wsi Mokhrenes (azer.: Susanlıq) w Górskim Karabachu, zniszczonego w połowie roku. Według specjalistów było to pierwsze poważne naruszenie orzeczenia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z grudnia 2021 r., w którym wezwano Azerbejdżan do zapobiegania takim czynom oraz zapowiedziano sankcje karne za ich przeprowadzanie. Jednak wybuch wojny w Ukrainie, absorbującej zainteresowanie opinii publicznej, mediów i polityków, rodzi niepokój, że sytuacja w Górskim Karabachu może się powtórzyć, tak jak trzydzieści lat temu w Nachiczewanie.

dr Jan Wiśniewski

Bibliografia:

1.      „Silent Erasure: A Satellite Investigation of the Destruction of Armenian Cultural Heritage in Nakhchivan, Azerbejdżan”, Lori Khatchadourian, Adama T. Smitha, Husika Ghulyana i Iana Lindsaya, https://caucasusheritage.cornell.edu/index.php/report [dostęp 12.12.2022]

2.      J. Wiśniewski, Tragiczna sytuacja chrześcijan po zakończeniu konfliktu o Górski Karabach w 2020 r., https://copch.pl/baza-wiedzy/tragiczna-sytuacja-chrzescijan-po-zakonczeniu-konfliktu-o-gorski-karabach-w-2020-r [dostęp 14.12.2022]

3.      The State of Armenian Historical Monuments in Azerbaijan and Artsakh, Author-compiler S. Karapetian, Yerevan 2012.

4.      S. Maghakyan, S. Pickman, A Regime Conceals Its Erasure of Indigenous Armenian Culture, https://hyperallergic.com/482353/a-regime-conceals-its-erasure-of-indigenous-armenian-culture/ [dostęp 12.12.202022]

5.      US Researchers Confirm 98% of Cultural Armenian Heritage Sites in Nakhichevan Destroyed by Azerbaijan, https://hyperallergic.com/761723/cultural-armenian-heritage-sites-in-nakhichevan-destroyed-by-azerbaijan/ [dostęp 20.12.2022]

PRZYPISY

  1. „Silent Erasure: A Satellite Investigation of the Destruction of Armenian Cultural Heritage in Nakhchivan, Azerbejdżan”, Lori Khatchadourian, Adama T. Smitha, Husika Ghulyana i Iana Lindsaya, https://caucasusheritage.cornell.edu/index.php/report [dostęp 12.12.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. J. Wiśniewski, Tragiczna sytuacja chrześcijan po zakończeniu konfliktu o Górski Karabach w 2020 r., https://copch.pl/baza-wiedzy/tragiczna-sytuacja-chrzescijan-po-zakonczeniu-konfliktu-o-gorski-karabach-w-2020-r [dostęp 14.12.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. The State of Armenian Historical Monuments in Azerbaijan and Artsakh, Author-compiler S. Karapetian, Yerevan 2012. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Pierwsze tego typu badania przeprowadził Simon Maghakyan – dyrektor wykonawczy Save Armenian Monuments, na obszarze miasta Agulis. W tym mieście doszło w 1919 r. do masakry ludności ormiańskiej i zniszczeń chrześcijańskich obiektów sakralnych. Agulis zostało częściowo odbudowane w okresie sowieckim. Jednak żaden z ormiańskich zabytków kultury nie został odrestaurowany, a pozostałe pomniki zostały całkowicie zniszczone przez Azerbejdżan, co kilku autorów określiło jako akt kulturowego ludobójstwa. Jedynym ormiańskim obiektem, który ocalał był klasztor św. Tomasza w Agulis, który nadal stał pod koniec lat 80. W latach 90. został on zburzony i zbudowano w jego miejscu meczet: S. Maghakyan, S. Pickman, A Regime Conceals Its Erasure of Indigenous Armenian Culture, https://hyperallergic.com/482353/a-regime-conceals-its-erasure-of-indigenous-armenian-culture/ [dostęp 12.12.202022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. US Researchers Confirm 98% of Cultural Armenian Heritage Sites in Nakhichevan Destroyed by Azerbaijan, https://hyperallergic.com/761723/cultural-armenian-heritage-sites-in-nakhichevan-destroyed-by-azerbaijan/ [dostęp 20.12.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5