Kategorie bazy wiedzy

Ochrona wolności sumienia i wyznania w Polsce

Prawo do wolności sumienia i wyznania jest jednym z podstawowych praw człowieka. Ich ochrona odzwierciedlona została w standardach międzynarodowych. Wolność sumienia i wyznania jest zawarta między innymi w Artykule 18 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych [1] , zgodnie z którym w ustępie 1: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność myśli, sumienia oraz religii w omawianym Pakcie, jest prawem, które przysługuje każdej osobie bez względu na obywatelstwo, płeć, pochodzenie czy wykształcenie. W tym miejscu należy również podkreślić, że wolność myśli sumienia i wyznania nie jest wyłącznie normą moralną, ale jest również wolnością każdej osoby dotyczącą jej aktywności religijno-światopoglądowej. W konsekwencji każdy może żądać respektowania tych wolności. Ponadto wolność myśli, sumienia i religii jest uznana za niezbywalną i osobistą – co oznacza, że nikt nie może nas jej pozbawić[2].

Omawiane wolności są również ujęte w Artykule 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, gdzie w ustępie 1 czytamy: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Konwencja gwarantuje wolności „myśli, sumienia i wyznania”, która jest rozumiana jako prawo każdego człowieka do swobodnego kształtowania, jak również do posiadania własnych myśli i poglądów.  Ponadto podobnie jak w przypadku wolności przedstawionych w Pakcie, tak również te prawa mają charakter absolutny, w związku z czym nie dopuszcza się poddawania ich ograniczeniom. W tym miejscu należy jednocześnie wskazać, że Konwencja również gwarantuje wolność uzewnętrzniania swoich praktyk religijnych, co w konsekwencji zakłada wzajemne komunikowanie się z innymi osobami lub instytucjami społecznymi[3].

Ostatnim w niniejszej pracy dokumentem prawa międzynarodowego traktującym o tematyce wolności myśli sumienia i wyznania jest Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 21 listopada 1981 r[4]. Już w artykule 1 Deklaracji zaznaczono, że Każda osoba będzie miała prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to będzie obejmowało wolność wyznawania religii bądź jakichkolwiek przekonań według własnego wyboru, jak również wolność manifestowania swojej religii lub przekonań – indywidualnie lub we wspólnocie z innymi, publicznie lub prywatnie – w modlitwie, obrzędach, praktykach i nauczaniu. Artykuł przedstawia szczegółowe zapisy odnoszące się tu do wolności myśli sumienia i religii. Ogłoszenie Deklaracji miało na celu przyjęcie przez państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych „wszelkich koniecznych środków dla szybkiego wyeliminowania takiej nietolerancji we wszelkich jej formach i przejawach, jak również zapobiegać i zwalczać dyskryminację na podstawie religii lub przekonań”.

Należy jednak pamiętać, że wolność sumienia i wyznania jest również dobrem szczególnym, chronionym w polskim systemie prawnym. Podstawowym aktem prawnym w którym ochrona ta została wyrażona jest artykuł 53 Konstytucji Rzeczypospolitej – „każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”. Jest to kluczowy zapis, który w zestawieniu z Preambułą, gdzie czytamy, że ustanowienie Konstytucji RP zostało dokonane w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub własnym sumieniem powoduje, że w hierarchii praw i wolności – wolność sumienia i religii – zajmuje szczególne miejsce. W konsekwencji nie do zaakceptowania jest pogląd zgodnie, z którym wolność sumienia jest prezentowana jako pomniejsze prawo do prywatności[5].

Gwarancje wolności sumienia i wyznania w polskim systemie ochrony praw człowieka są również poruszane w Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania[6], gdzie zapis artykułu 1 ustępu 1 stanowi, że Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania oraz w kodeksie karnym[7]. Ochronie prawnokarnej poświęcone są trzy przepisy kodeksu karnego z Rozdziału XXIV – przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania (art. 194), naruszenie prawa do publicznego wykonywania kultu religijnego (art. 195), oraz naruszenie prawa do ochrony uczuć , miejsc i obrzędów religijnych (art. 196). Wszystkie przestępstwa ujęte w rozdziale XXIV kodeksu karnego są występkami, a przewidziane za nie sankcje są identyczne i przewidują: grzywnę, karę ograniczenia wolności albo karę pozbawienia wolności do lat 2. Wszystkie z występków ścigane są z oskarżenia publicznego, co oznacza, że są ścigane z urzędu, bez potrzeby składania wniosku i muszą być popełnione w sposób umyślny, oznacza to, że sprawca chce popełnić albo przewiduje możliwość popełnienia takiego przestępstwa. Uwzględnia się również przestępstwa powszechne, co oznacza, że mogą być one popełnione przez każdą osobę poczytalną, będącą w wieku, od którego przewidziana jest odpowiedzialność karna.

Polski oraz międzynarodowy system praw człowieka zakłada również inne bardzie wyspecjalizowane instrumenty, które pozwalają na ochronę wolności sumienia i wyznania. Przedmiotowe instrumenty prawne zostaną przedstawione w kolejnym artykule.

Maciej Lis, prawnik.

[1] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167).
[2] W. Sobczak, Komentarz do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, 2012 Wolters Kluwer Polska.
[3] L. Garlicki, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I. Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010.
[4] http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1981.html (dostęp: 1.06.2010 r.)
[5] M. Safjan, Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, Warszawa 2016.
[6] Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, (Dz.U. 1989 Nr 29, poz. 155, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1153).
[7] Kodeks karny (Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553 t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1950).