Kategorie bazy wiedzy

Opieki duszpasterska sprawowana w domach pomocy społecznej a wolność religijna przebywających w nich osób cz. 1

Opieki duszpasterska sprawowana w domach pomocy społecznej a wolność religijna przebywających w nich osób cz. 1 [1]

W literaturze przedmiotu wiedza na temat ewoluowania instytucjonalnych form pomocy społecznej w Polsce jest szczątkowa. Niemniej jednak pojawiają się informacje, z których możemy odtworzyć proces kształtowania się instytucji świadczących pomoc, dla osób które same nie były w stanie funkcjonować samodzielnie, a ich najbliższa rodzina z różnych względów nie zapewniała im opieki na odpowiednim poziomie. Pierwsze przejawy działalności społecznej nakierowane na starsze osoby, wyodrębniają się na ziemiach polskich w formie szpitali. Dużą rolę w tym procesie odgrywa Kościół katolicki oraz instytucje dobroczynne i stowarzyszenia (N. Stolińska-Pobralska, Dom pomocy społecznej jako instytucja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego osób starszych, w: Pedagogika rodziny 2014/4/3, s. 102). Na przełomie XIX i XX w., rozpoczyna się proces budowania zinstytucjonalizowanego systemu wsparcia głównie dla biednych, chorych i niepełnosprawnych. W Stanach Zjednoczonych, zostają rozpowszechnione wówczas takie pojęcia jak: social work, i social worker, które ściśle związane są ze świadczeniem pomocy dla najuboższych (Z. Grabusińska, Domy pomocy społecznej w Polsce, Warszawa 2013, s. 8). W Polsce pomoc społeczna w kształcie zbliżonym do obecnego, zostaje ukształtowana w kresie dwudziestolecia międzywojennego. 16 sierpnia 1923 r., uchwalono ustawę o opiece społeczne (u.o.s.). Opieka społeczna miała polegać na „zaspakajaniu ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami materialnymi lub własną pracą uczynić tego nie mogą, jak również zapobieganie wytwarzaniu się stanu, powyżej określonego” (art. 1 u.o.s.). Zgodnie z dyspozycjami zawartymi w ustawie za niezbędne potrzeby życiowe u dzieci, wskazywano staranie o religijno-moralne (podkr. M. B.), umysłowe i fizyczne wychowanie (art. 3 u.o.s.).

Po zakończeniu II wojny światowej u.o.s., nadal obowiązywała, a uchylono ją dopiero w 1990 r. 22 października 1947 r., Radę Ministrów wydaje dekret, który pozostawia w mocy art. 3 u.o.s (art. 2 ust.1). Nadal obowiązują więc regulacje nakazujące troskę o religijno-moralny rozwój dzieci. Zagadnienia opieki duszpasterskiej w domach pomocy społecznej zostały szczegółowo uregulowane dopiero w instrukcji Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej (MZiOS) z 9 września 1981 r.. Akt ten był kolejnym z dokumentów regulujących posługę duszpasterską chorych, jednakże po raz pierwszy rozciągnięto zasięg jego obowiązywania na domy pomocy społecznej (B. Ratajczak, Duszpasterstwo chorych, [w:] Prawo wyznaniowe pod redakcją Henryka Misztala, Lublin 2000, s. 394-401). Na mocy instrukcji przebywającym w domach pomocy społecznej, zapewniono możliwość udziału we Mszy Św. odprawianej na terenie zakładu. Osoba, która z różnych względów nie mogła we Mszy Św. uczestniczyć, mogła wysłuchać transmisji radiowej (§ 1-2). Dokument przewidywał stałą obecność kapelana na terenie DPS. Oprócz odprawiania nabożeństw kapelani i duszpasterze mogli m.in. nawiedzać osoby starsze w salach, w których przebywały (§ 3). W placówkach objętych zakresem regulacji, w których nie było kaplic, powinno było zostać wydzielone pomieszczenie dla kapelana, w którym mógł on przechowywać utensylia niezbędne do sprawowania kultu. Kapelani kierowani do odpowiednich zakładów przez swoich biskupów diecezjalnych, zawierali stosowne umowy o prace z dyrektorami zakładów. Na tej podstawie zostali objęci wszystkimi świadczeniami przysługującymi pracownikom służby zdrowia, m.in. ubezpieczeniem społecznym. Jest to istotne z tego względu, gdyż przed wejściem w życie ustawy z 17 maja 1989 r., o ubezpieczeniach społecznych osób duchownych, w zasadzie nie podlegali ubezpieczeniom z tytułu bycia osoba duchowną.

Instrukcja z 1981 r., została uchylona 8 lipca 1997 r. W okresie kiedy obowiązywała dokonała się zmiana ustroju państwa, która również wywarła wpływ na model opieki duszpasterskiej w domach pomocy społecznej. 29 listopada 1990 r. uchwalono nową ustawę o pomocy społecznej (u.p.s.). Zgodnie z jej treścią domy pomocy społecznej miały zapewniać całodobowa opiekę oraz zaspokajać niezbędne potrzeby bytowe społeczne i religijne na poziomie obowiązującego standardu (art. 20 ust. 1 u.ps.). W sytuacji gdy DPS, nie osiągnęły wymaganego standardu zostały zobowiązane do opracowania i realizacji programu naprawczego do 2006 r (art. 20 ust. 2 u.p.s.).

Obok gwarancji określonych w u.p.s., odpowiednie regulacje zostały zamieszczone również w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz ustawach regulujących sytuacje poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych.

Obowiązujące rozwiązania prawne, należy rozpatrywać w kontekście norm konstytucyjnych. Szczególne znaczenie ma tu art. 53 ust. 2. Zgodnie z którym „Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. W bardzo ogólny sposób prawodawca nakłada obowiązek zapewnienia opieki duszpasterskiej niezależnie od miejsca przebywania. Owe gwarancje należy odnieść do posług związanych z tzw. duszpasterstwem specjalnym, obejmującym osoby, które znajdują się z konieczności poza swoim domem. Dotyczy ono m.in. korzystających z usług świadczonych przez domy pomocy społecznej. Sama pomoc religijna rozumiana jest jako posługa czyniona na rzecz jednej osoby (wielu osób) przez inną osobę (osoby). Ma ona szerszy zakres niż praktykowanie religii we własnym zakresie. Obejmuje bowiem zaangażowanie osoby zainteresowanej otrzymaniem „pomocy religijnej’ oraz osoby udzielającej tej pomocy, która jest przedstawicielem konkretnego Kościoła bądź związku wyznaniowego.

Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi dopełnienie unormowań zawartych w ustawie zasadniczej. Wolność sumienia i wyznania obejmuję swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie (art. 1 ust. 2 u.g.w.s.w.). Osobom przebywającym w domach opieki społecznej zagwarantowano pełny zakres gwarancji, obejmujący m.in. zgodnie z zasadami swojego wyznania możliwość uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniania obowiązków religijnych i obchodzenia świat religijnych (art. 2 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 1 p. 2 u.g.w.s.w.).

Obok możliwości realizowania swoich praw przez jednostki, u.g.ws.w. przyznaje Kościołom i związkom wyznaniowym możliwość udzielania posług, obrzędów i zgromadzeń religijnych osobom przebywającym w zakładach opieki społecznej.

Ustawy regulujące sytuacje prawną poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych w różnym zakresie podejmują tematykę opieki duszpasterskiej w domach pomocy społecznej. Istnieje grupa aktów prawnych jeszcze z kresu dwudziestolecia międzywojennego, pomijająca to zagadnienie. W większości ustaw prawodawca wprost gwarantuje przebywającym w zakładach bądź domach opieki społecznej prawo wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych. Ponadto kompetentne władze mają skierować kapelanów bądź osoby pełniące funkcje kapelana do sprawowania opieki duchowej. W niektórych ustawach znalazły się gwarancje wyodrębnienia odpowiednich pomieszczeń do sprawowania kultu (Kościół katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Chrześcijan Baptysów, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Ewangelicko-Augsburski Kościół Ewangelicko Metodystyczny, Kościół Polskokatolicki). Część ustaw nie odnosi się wprost do domów pomocy społecznej. Zawarte w nich gwarancje odnoszą się do „podmiotów leczniczych” w rozumieniu przepisów ustawy o działalności leczniczej (u.d.l.). Osoby przebywające tam, mają prawo do praktyk religijnych i opieki duszpasterskiej. Zgodnie z treścią art. 3 ust. 4 u.d.l. w ramach struktury organizacyjnej podmiotu leczniczego może zostać wydzielona jednostka organizacyjna, w celu udzielania świadczeń zdrowotnych mieszkańcom domów pomocy społecznej. Zatem pośrednio gwarancjami obejmującymi podmioty lecznicze, można również objąć domy pomocy społecznej.

prof. Marek Bielecki

PRZYPISY

1. Niniejsze opracowanie – stanowi zmodyfikowana wersje artykułu: M. Bielecki, Zakres wolności religijnej w domach pomocy społecznej. Uwagi na kanwie wyroków WSA w Lublinie z 11 grudnia 2012 r. (II SA/Lu 897/12) i WSA w Gliwicach z 12 kwietnia 2016 r. (IV SA/G1 757/15). PPE  2018/2/4, s. 103-120; Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1