Kategorie bazy wiedzy

Pogłębianie się nastrojów islamistycznych w Turcji w okresie rządów prezydenta  Recepa Erdoğana (cz. I)

Islamizacja Turcji, czy też jak to określają niektórzy: powrót do korzeni, postępuje od lat. W 2017 roku władze tureckie postanowiły zastąpić marsz żałobny Chopina, grany w Turcji od 1932 roku podczas uroczystości pogrzebowych poległych żołnierzy, policjantów i innych przedstawicieli służb mundurowych, hymnem janczarów. Zaczęło się od pochówku policjanta, którego koledzy wiosną 2017 roku zagłuszali marsz Chopina, śpiewając starą osmańską pieśń „Itri” Sagaha Tekbira. „Itri” zawiera teksty zaczerpnięte z Koranu – i jak twierdzi tureckie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych – jest zakorzeniona w kulturze tureckiej oraz lepiej oddaje to, za co walczyli i za co zginęli żołnierze i funkcjonariusze tureccy. Kolejnym, bardzo jaskrawym przykładem jest Hagia Sophia w Stambule – w przeszłości kolejno świątynia chrześcijańska, meczet i muzeum. Uważana za najwspanialszy obiekt architektury i budownictwa pierwszego tysiąclecia naszej ery. W 2016 roku, po raz pierwszy od dokonania w 1934 roku z polecenia ówczesnego prezydenta Turcji Mustafa Kemal Atatürk – założyciela Republiki Tureckiej – przekształcenia meczetu w muzeum, muezin zaintonował w jej wnętrzu ezan, czyli wezwanie muzułmanów do modlitwy. Wydarzenie było transmitowane na żywo przez telewizję państwową TRT. Przyjmuje się, że zgodę na odejście od świeckości muzeum nastąpiło na polecenie prezydenta Turcji Recepa Erdoğana. Tureccy nacjonaliści, a zwłaszcza religijni konserwatyści i publicyści z dzienników posłusznych władzy nie posiadali się z radości. Trwałe przekształcenie w funkcjonowaniu Hagii Sophii nastąpiło w lipcu 2020 roku. Wtedy to turecki sąd administracyjny unieważnił dekret, przekształcający Hagię Sofię w muzeum. Po tej decyzji Recep Erdoğan wydał dokument stwierdzający, że od 24 lipca 2020 roku miejsce to na nowo będzie pełniło funkcję meczetu. Przeciwko takiej decyzji protestowały władze USA, Francji i Grecji, a także zwierzchnik greckiego Kościoła prawosławnego Hieronim II oraz Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola Bartłomiej I – duchowy zwierzchnik około 300 milionów prawosławnych na całym świecie. Smutek z powodu tej decyzji wyraził także Ojciec Święty Franciszek, który w 2014 roku sam gościł w jej murach. W pierwszym muzułmańskim nabożeństwie 24 lipca 2020 roku wzięli udział prezydent Recep Erdoğan i członkowie rządu oraz blisko 350 tys. osób, często ściągniętych z całego kraju (co zaowocowało ponad 3 tys. przypadków COVID-19).

Są to dwa przykłady, bardzo medialne i wzbudzające na świecie dużo komentarzy i słów protestu. Pokazują one odchodzenie Turcji od modelu świeckiego państwa wypracowanego przez Mustafę Kemala Atatürka – tureckiego polityka, wojskowego, współtwórcę i pierwszego prezydenta Republiki Tureckiej. Ten najbardziej znany polityk turecki w XX wieku – zwany również „ojcem narodu tureckiego” – wiele zrobił, ażeby zbliżyć swój kraj do Europy. Jego życiorys jest ściśle związany z upadkiem zacofanej monarchii osmańskiej i powstaniem nowoczesnego państwa. Kemal Atatürk był zwycięzcą spod Dardaneli w 1915 roku i generałem, który odniósł szereg sukcesów w walce z Rosjanami i Brytyjczykami na Kaukazie, Synaju i w Palestynie. Bohatersko walczył o niepodległość i integralność Turcji po I wojnie światowej, a do dnia dzisiejszego dowodzenie siłami tureckimi przeciwko agresji armii greckiej uważa się za wzorcowe. Został za to nagrodzony tytułem marszałka, który do dnia dzisiejszego został nadany tylko jeszcze jednemu dowódcy. Był rewolucjonistą, który pozbawił tronu ostatniego sułtana i kalifa, a jednocześnie przeprowadził szereg reform politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Zmienił charakter państwa z religijnego na świeckie państwo narodowe poprzez oddzielenie prawa islamskiego od świeckiego, co uczynił w 1926 roku wprowadzając wzorowany na szwajcarskim kodeks cywilny. Na jego podstawie prawa kobiet i mężczyzn w takich kwestiach jak dziedziczenie, rozwód, dostęp do szkolnictwa zostały zrównane. W 1934 roku przyznano kobietom bierne i czynne prawo wyborcze, a już rok później kobiety stanowiły 4,6% parlamentarzystów. Wprowadził kalendarz gregoriański, alfabet łaciński, zarządził oczyszczenie języka tureckiego ze słów pochodzenia arabskiego i wprowadzenie nazwisk. Jego działania dały początek świeckiej tradycji państwa tureckiego.

Zniesienie kalifatu i inne reformy kulturalne spotkały się z ostrą opozycją ze strony kręgów konserwatywnych, które rozpoczęły ataki na reformatorów i zwolenników polityki Kemala Atatürka. Jednak opozycja przez bardzo długi czas była zbyt słaba, aby cokolwiek zmienić w gmachu państwa, który zbudował turecki przywódca. Strażnikiem laickości i demokratycznych rozwiązań w państwie tureckim od samego jego początku była armia. Doprowadza to do kilku interwencji w życie polityczne kraju m.in. w 1960 roku armia dostrzegła „zagrożenie systemu demokratycznego” w Turcji i obaliła rząd w drodze przewrotu wojskowego. Po kilku miesiącach przekazała jednak władzę instytucjom cywilnym. Podobna sytuacja ma miejsce w 1971 i 1980 roku, tym razem zagrożeniem był terror ze strony organizacji lewicowych i prawicowych.

Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku wzrosło napięcie w kraju w związku z nasileniem się ataków terrorystycznych ze strony fundamentalistów muzułmańskich, strajkami, a w prowincjach południowo-wschodnich — nasilenie walk z ruchem kurdyjskim. Problemy gospodarcze zaczęły budzić frustrację wśród coraz liczniejszych grup społecznych. To doprowadziło do wzrostu poparcia dla ugrupowań politycznych o zabarwieniu islamskim. Jedną z takich partii stała się Partia Dobrobytu (Refah Partisi), założona przez Necmettina Erbakana. Partia ta była kontynuacją poprzednich ugrupowań tego polityka: Partii Ładu Narodowego i Partii Ocalenia Narodowego. Po wyborach parlamentarnych w lipcu 1996 roku islamiści z Refahu doszli do władzy w koalicji z konserwatystami z Partii Słusznej Drogi. Armia – od lat uważająca się za spadkobiercę i strażnika porządku ustanowionego przez Kemala Atatürka – uznała jednak, że to już za wiele dla świeckiej republiki. W 1997 roku generałowie dokonali zamachu stanu, zdelegalizowali Partię Dobrobytu i rozpisali nowe wybory. Erbakan szybko przegrupował szeregi i powołał do życia Partię Cnoty, nie różniącą się poza nazwą od poprzedniczki, jednak i ona została zdelegalizowana. Władzę w państwie przejęła koalicja na czele z Bülentem Ecevit z Demokratycznej Partii Lewicowej.

Jednak w tym czasie pojawił się polityk, który zmienił turecką scenę polityczną: był nim Recept Tayyip Erdoğan. Ten ekonomista, pochodzący z nizin społecznych Stambułu, od samego początku swojej kariery politycznej związany był z Partią Dobrobytu. Od 1983 roku prowadził działalność w strukturach tej partii, zostając dwa lata później przewodniczącym okręgowej organizacji partyjnej w Beyoğlu, a w 1985 roku przewodniczącym organizacji regionalnej w Stambule oraz członkiem centralnych władz partii. W marcu 1994 roku wygrał wybory na stanowisko burmistrza swojego rodzinnego miasta. W okresie sprawowania tej funkcji (1994-1998), Erdoğanowi udało się rozwiązać szereg problemów w sferze gospodarki, infrastruktury, komunikacji oraz ekologii. Jednak mimo formalnego przestrzegania przepisów dotyczących świeckości państwa, niektóre jego działania jak zakaz picia alkoholu w budynkach publicznych należących do miasta oraz organizowanie rozdawania biednym jedzenia podczas miesiąca postu – ramadanu – wskazywały na przywiązanie do islamu. Z czasem jego poglądy zaczęły się radykalizować. To właśnie na jednym z wieców Partii Cnoty wygłosił przemówienie zawierające fragment poematu Ziyi Gokalpa: „Meczety są naszymi koszarami. Minarety są naszymi bagnetami. Kopuły są naszymi hełmami. Wierni są naszymi żołnierzami. (…) Nikt nie zdoła uciszyć wołania na modlitwę. Położymy kres rasizmowi w Turcji. Nigdy nas nie zdławią. Nawet gdy otworzą się niebiosa i ziemia, nawet gdy zaleją nas wody i wulkany, nigdy nie zawrócimy z naszej drogi. Moim oparciem jest islam. Gdybym nie mógł o nim mówić, po cóż miałbym żyć?” Przemówienie zostało uznane za podżeganie do nienawiści na tle religijnym. Doprowadziło to do jego usunięcia z funkcji burmistrza Stambułu i skazania na dziesięć miesięcy pozbawienia wolności. Otrzymał on też zakaz zajmowania stanowisk państwowych. Jednak już latem 2001 roku, na mocy amnestii, wyszedł na wolność po czterech miesiącach więzienia. W tym samym czasie, wraz z grupą działaczy zdelegalizowanej islamistycznej Partii Cnoty założył ugrupowanie Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP). Jako lider nowej formacji politycznej odwołującej się do tradycji ruchów islamistycznych Erdoğan złagodził retorykę religijną i opowiedział się za integracją Turcji z Unią Europejską. Odciął się także – choć bez przekonania – od swojego mentora, Erbakana. Zmienił też retorykę, zaczął cytować Atatürka i przekonywał, że najlepszym systemem politycznym jest demokracja. Jednocześnie, nieustannie podkreślał swoje przywiązanie do tradycji i islamu, co zjednywało mu dziesiątki tysięcy wyborców. W wyborach parlamentarnych w 2002 roku AKP zdobyła ponad 34% głosów i dwie trzecie mandatów w parlamencie, dzięki czemu mogła utworzyć większościowy gabinet. W związku z sądowym zakazem pełnienia funkcji publicznych Erdoğan nie mógł kandydować ani objąć stanowiska szefa rządu. Dopiero po zmianach prawnych i wyborach uzupełniających w 2003 roku wszedł do parlamentu.

Zdając sobie sprawę, że nowo powstałe AKP funkcjonuje w rzeczywistości politycznej i społecznej zdominowanej przez armię oraz instytucje nawiązujące do poglądów Atatürka – jak choćby Trybunał Konstytucyjny – postanowiono w pierwszej kolejności nie eksponować kwestii związanych z religią. Kierownictwo nowej partii konsekwentnie sprzeciwiały się oznaczaniu partii jako „umiarkowanie proreligijna”. W to miejsce partyjni ideolodzy, na czele z Yalçınem Akdoğanem, wprowadzili koncepcję „konserwatywnej demokracji”. Podkreślali oni w swoich wystąpieniach uniwersalne wartości demokracji liberalnych, takie jak uniwersalizm praw człowieka, rządy prawa, znaczenie społeczeństwa obywatelskiego i zasady demokratyczne, oczywiście w kontekście specyficznych, tureckich uwarunkowań społecznych i kulturowych. Tym samym AKP przyjęła w początkowym okresie „umiarkowany i niereligijny dyskurs”. W tym czasie priorytetem Erdoğana i rządu tureckiego stała się gospodarka oraz przystąpienie do Unii Europejskiej (UE). W 2005 roku Turcja rozpoczęła negocjacje z UE w sprawie przystąpienia do wspólnoty. Proces ten napotyka jednak szereg poważnych barier. Problemem jest duża liczba mieszkańców Republiki Turcji (ponad 82 mln), napięte stosunki dyplomatyczne między Turcją a Cyprem i (w mniejszym stopniu) Grecją oraz obawy o utracenie jednolitości kulturowo-religijnej państw Unii. Ten ostatni argument podnoszony był i jest na kanwie doświadczeń związanych z migracją Turków do Niemiec, do których przybywali oni najczęściej z bardzo konserwatywnej i islamistycznie nastawionej Anatolii. Obecnie negocjacje są zawieszone.

dr Jan Wiśniewski

 

Bibliografia:

  • Turcja. Indeks prześladowań za rok 2018/2019: https://www.opendoors.pl/przesladowania-chrzescijan/swiatowy-indeks-przesladowan/opisy-krajow-przesladowan/turcja [dostęp 12.08.2020]
  • Głos prześladowanych chrześcijan https://www.gpch.pl/turcja [dostęp 20.08.2020]
  • Ataki na chrześcijan w Turcji https://www.radiomaryja.pl/informacje/ataki-na-chrzescijan-w-turcji/ [dostęp 15.08.2020]
  • Masowe prześladowania chrześcijan i Kurdów przez Turcję http://www.listyznaszegosadu.pl/notatki/masowe-przesladowania-chrzescijan-i-kurdalw-przez-turcje [dostęp 20.08.2020]
  • J. S. Łątka, Kemal Atatürk. Ojciec Turków, Społeczny Instytut Historii i Kultury Turcji, Kraków 1994.
  • Hagia Sophia znów będzie meczetem? Jest decyzja sądu i dekret Erdogana https://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-hagia-sophia-znow-bedzie-meczetem-jest-decyzja-sadu-i-dekret,nId,4603827 [dostęp 19.08.2020]
  • Hagia Sophia: chrześcijanie nie milkną, rosyjska Cerkiew prosi o pomoc https://www.vaticannews.va/pl/swiat/news/2020-07/hagia-sophia-chrzescijanie-nie-milkna.html [dostęp 19.08.2020]
  • John A. Tures, Turkey’s War on Christianity Is No Holy War—It’s a Power Grab by a Brutal Dictator, 26.07.2017, https://observer.com/2017/07/turkey-erdogan-christianity-church-seizures/, [dostęp 21.08.2020]
  • Olivia Miller, Christian Cemetery Attacks Increase in Turkey, 17.03.2020, https://www.persecution.org/2020/03/17/christian-cemetery-attacks-increase-turkey/, [dostęp 21.08.2020]
  • Benny Morris, Dror Ze’evi, When Turkey Destroyed Its Christians. From 1894 to 1924, a staggered campaign of genocide targeted not just the region’s Armenians but its Greek and Assyrian communities as well​, 17.05.2020, https://www.wsj.com/articles/when-turkey-destroyed-its-christians-11558109896, [dostęp 21.08.2020]
  • Matti Stevenson, Turkey: Attacks on churches spike as some blame Christians for COVID-19, 23.06.2020, https://religionnews.com/2020/06/23/turkey-attacks-on-churches-spike-as-some-blame-christians-for-covid-19/, [dostęp 21.08.2020]
  • Alexander Görlach, Opinion: Christians a welcome scapegoat in Turkey, 23.06.2020, https://www.dw.com/en/opinion-christians-a-welcome-scapegoat-in-turkey/a-53918937, [dostęp 21.08.2020]
  • Grecja upomina milczący Zachód. Hagia Sophia to „unikalne współistnienie sztuki i wiary” https://www.pch24.pl/grecja-upomina-milczacy-zachod–hagia-sophia-to-unikalne-wspolistnienie-sztuki-i-wiary,77728,i.html#ixzz6VkVW0yJh [dostęp 20.08.2020]
  • Hagia Sophia – łzy ofiar, https://www.pch24.pl/hagia-sophia—lzy-ofiar,77680,i.html [dostęp 20.08.2020]