Kategorie bazy wiedzy

Ponowny exodus Ormian. Koniec chrześcijaństwa w Górskim Karabachu?

III wojna karabaska

Od 19 września 2023 roku Azerbejdżan wznowił działania militarne przeciwko separatystycznej Republice Górskiego Karabachu. Określił je mianem „lokalnej operacji antyterrorystycznej mającej na celu przywrócenie porządku konstytucyjnego na terenie Azerbejdżanu” [1] . Walki trwały dobę i przyniosły zdecydowane zwycięstwo siłom azerskim. Bierną postawę wobec eskalacji zajął rosyjski kontyngent sił rozjemczych, a rząd Armenii ustami premiera Nikola Paszyniana odrzucił zarzuty o obecność wojskową w Górskim Karabachu, potępił atak i ostrzegł przed czystkami etnicznymi. W wyniku działań zbrojnych według strony karabachskiej – śmierć poniosło ok. 200 Ormian, a ponad 400 zostało rannych. Zawieszenie broni, ogłoszone 20 września na wniosek strony karabachskiej, zostało wynegocjowane przy wsparciu dowództwa rosyjskich sił pokojowych, które od trzech lat stacjonują w Górskim Karabachu na mocy porozumienia kończącego tzw. drugą wojnę karabachską. W kolejnym dniu doszło w Jewłachu do rozmów między przedstawicielami władz Górskiego Karabachu i Azerbejdżanu na temat kapitulacji strony karabachskiej, rozwiązania struktur separatystycznej republiki i przejęcia nad nią kontroli przez Azerbejdżan. W ich wyniku oddziały ormiańskie rozpoczęły składanie broni i opuszczanie stanowisk bojowych, a Azerowie przystąpili do stopniowego zajmowania Górskiego Karabachu, m.in. stołecznego Stepanakertu (Chankendi). Turcja w osobie prezydenta Recepa Tayyip Erdoğana wyraziła swoją radość z zakończonych działań i zwycięstwa Azerbejdżanu. Zgodnie z oficjalną narracją Baku operacja zbrojna zakończyła się pełnym sukcesem i dokonuje się przywrócenie pełnej integralności terytorialnej państwa. Władze Azerbejdżanu – zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami – nie przewidują żadnej odrębności Górskiego Karabachu. Natomiast pojawiły się wstępne deklaracje, które obiecują przyznanie pełni praw obywatelskich karabaskim Ormianom z wyłączeniem przedstawicieli władz i sił zbrojnych parapaństwa, którzy zależnie od komunikatów mają wyjechać lub zostać wydani i osądzeni. Równolegle tematem rozmów kapitulacyjnych są warunki ewakuacji ludności cywilnej z Górskiego Karabachu. Zgodnie z oficjalnym stanowiskiem Rosji Kreml jest zainteresowany stabilizacją w regionie i zagwarantowaniem ludności ormiańskiej podstawowych praw. Natomiast premier Armenii uznał sprawę za wewnętrzną kwestię sąsiada [2] . Tak więc po niemal trzydziestu latach Karabach staje się częścią państwa azerskiego.

Co dalej z chrześcijańskimi Ormianami z Górskiego Karabachu?

Władze Azerbejdżanu zadeklarowały pełnię praw obywatelskich karabaskim Ormianom z wyłączeniem przedstawicieli władz i sił zbrojnych parapaństwa, jednak patrząc na dotychczasowe relacje wydaje się niemal pewny masowy exodusu ludności ormiańskiej – w zasadny sposób obawiającej się o swoje bezpieczeństwo. Widoczne to było już po II wojnie karabaskiej. Nie wiadomo, czy azerbejdżańskie władze mają pomysł na integrację mniejszości ormiańskiej z resztą społeczeństwa oraz czy jest ona w ogóle możliwa, biorąc pod uwagę stopień wzajemnej nienawiści. Według Erywania w granicach po 2020 roku ludność parapaństwa liczyła 120 tys. osób. W rzeczywistości jest ich na miejscu z pewnością mniej, być może o połowę (część nie wróciła po II wojnie karabaskiej), trudno jednak o dokładne szacunki. Baku stanowczo wyklucza zarówno nadanie Ormianom szczególnych praw czy gwarancji, jak i przyznanie Górskiemu Karabachowi specjalnego statusu. Ormianie z Górskiego Karabachu obawiają się czystek etnicznych, jakie były przeprowadzane na ich narodzie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w Azerbejdżanie [3] . Obecnie Azerowie nie używają już oficjalnie nazwy „Górski Karabach”, aby nie podkreślać jego odrębności – mowa jest o całym „Karabachu”, obejmującym także jego nizinną część, która nie była i nie jest przedmiotem konfliktu. Inkorporowany w takiej formie do Azerbejdżanu Górski Karabach utraciłby nawet ten minimalny stopień niezależności – w postaci Obwodu Autonomicznego – jaki miał w czasach Związku Sowieckiego. Wobec bardzo spodziewanego exodusu ludności ormiańskiej pozostaje pytanie dotyczące dalszych losów setek ormiańskich klasztorów, kościołów, cmentarzy i sanktuariów, których istnienie będzie zagrożonych wymazaniem.

Czy zniknie obraz kulturowy Ormian w Górskim Karabachu?

Dotychczasowe wydarzenia związane z niszczeniem dorobku kulturowego oraz zabytków materialnych chrześcijańskich Ormian na terenie Nachiczewania oraz zachodniej części Azerbejdżanu, a także los tegoż rodzaju zabytków na terenach opanowanych przez Azerbejdżan w wyniku II wojny karabaskiej daje dużo do myślenia [4] . Trzeba pamiętać o stosunku do tych miejsc strony azerskiej, większość tych obiektów – szczególnie na terenie autonomicznej Republiki Nachiczewańskiej – została całkowicie zniszczona [5] . Ormianie pozostawią na utraconych obecnie terenach bogaty krajobraz kulturowy i religijny z dziesiątkami obiektów dziedzictwa kulturowego, od wykwintnych średniowiecznych klasztorów po skromne wiejskie kościoły i historyczne cmentarze z kultowymi wygrawerowanymi krzyżami. Ryzyko zniszczenia i fałszowania obiektów kulturowych i religijnych jest ogromne. Jeśli Azerbejdżan przejmie suwerenną kontrolę nad Górskim Karabachem, można szacować, że zagrożonych będzie dodatkowych 200-300 ormiańskich obiektów dziedzictwa kulturowego. Zagrożony likwidacją będzie zatem kolejny, niezastąpiony średniowieczny i nowożytny krajobraz kulturowy terenów, na których żyli, tworzyli i umierali Ormianie [6] . Z. Zatem jedynie światowe instytucje zajmujące się ochroną dziedzictwa kulturowego takie jak UNESCO, instytucje kultury Unii Europejskiej czy Biuro Dziedzictwa Kulturowego w Departamencie Stanu USA będę musiały zadbać o pozostawione obiekty. Niestety, wcześniejsze działanie Azerbejdżanu zostały okryte milczeniem, zwłaszcza gdy demontowane było ormiańskie dziedzictwo kulturowe w Nachiczewanie i poddawane zniszczeniu w Górskim Karabachu. Może to też zachęcić innych przywódców lub dyktatorów do stosowania tego rodzaju polityki wobec mniejszości etnicznych czy też religijnych. Ormianie z Górskiego Karabachu prawdopodobnie staną przed niemożliwym wyborem: porzucić ziemie przodków lub zaryzykować życie pod autorytarnym reżimem, który kultywował nienawiść etniczną i sprawił, że Ormianie nie są w stanie wyobrazić sobie swojego bezpieczeństwa egzystencjalnego jako obywatele Azerbejdżanu.

dr Jan Wiśniewski

Bibliografia:

W. Repetowicz, Niszczenie religijnej i etnicznej tożsamości Ormian po ludobójstwie 1915 r., w: K. Chołaszczyński, P. Roszak, J. Wiśniewski, Prześladowani. Przemoc i dyskryminacja na tle religijnym we współczesnym świecie, Toruń 2020, s. 115-138.

J. Wiśniewski, Tragiczna sytuacja chrześcijan po zakończeniu konfliktu o Górski Karabach w 2020 r., https://copch.pl/baza-wiedzy/tragiczna-sytuacja-chrzescijan-po-zakonczeniu-konfliktu-o-gorski-karabach-w-2020-r [dostęp 14.12.2022]

The State of Armenian Historical Monuments in Azerbaijan and Artsakh, Author-compiler S. Karapetian, Yerevan 2012.

Hundreds of Armenian heritage sites at risk in Nagorno-Karabakh, 21.09.2023, The College of Arts & Scienceshttps://as.cornell.edu/news/hundreds-armenian-heritage-sites-risk-nagorno-karabakh [dostęp: 22.09.2023]

K. Strachota, Trzecia wojna karabaska, 19.09.2023, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-09-19/trzecia-wojna-karabaska [dostęp 23.09.2023]

W. Wojtasiewicz, Eskalacja w Górskim Karabachu, 22.09.2023, „Komentarz Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych” 2023, nr 38, s. 1.

PRZYPISY

1. W. Wojtasiewicz, Eskalacja w Górskim Karabachu, 22.09.2023, „Komentarz Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych” 2023, nr 38, s. 1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
2. K. Strachota, Trzecia wojna karabaska, 19.09.2023, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-09-19/trzecia-wojna-karabaska [dostęp 23.09.2023] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. W. Repetowicz, Niszczenie religijnej i etnicznej tożsamości Ormian po ludobójstwie 1915 r., w: K. Chołaszczyński, P. Roszak, J. Wiśniewski, Prześladowani. Przemoc i dyskryminacja na tle religijnym we współczesnym świecie, Toruń 2020, s. 115-138. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. J. Wiśniewski, Tragiczna sytuacja chrześcijan po zakończeniu konfliktu o Górski Karabach w 2020 r., https://copch.pl/baza-wiedzy/tragiczna-sytuacja-chrzescijan-po-zakonczeniu-konfliktu-o-gorski-karabach-w-2020-r [dostęp 14.12.2022] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. The State of Armenian Historical Monuments in Azerbaijan and Artsakh, Author-compiler S. Karapetian, Yerevan 2012. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
6. Hundreds of Armenian heritage sites at risk in Nagorno-Karabakh, 21.09.2023, The College of Arts & Scienceshttps://as.cornell.edu/news/hundreds-armenian-heritage-sites-risk-nagorno-karabakh [dostęp 22.09.2023] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6