Kategorie bazy wiedzy

Prawo do godnego pochówku jako realizacja wolności religijnej osoby ludzkiej cz. I

Prawo do godnego pochówku jako realizacja wolności religijnej osoby ludzkiej cz. I

Uwagi wstępne

Prawo do godnego pochówku jest konsekwencją poszanowania podstawowej wartości decydującej o istocie człowieczeństwa, a mianowicie przyrodzonej, niezbywalnej i nienaruszalnej godności osoby ludzkiej, która na mocy Konstytucji stanowi źródło praw i wolności człowieka i obywatela (art. 30). Pomimo tego, że ustawa zasadnicza nie wspomina o godności osoby zmarłej, to odniesienia do tej kategorii można spotkać zarówno w aktach normatywnych niższego rzędu (ustawa, rozporządzenie), jak również w orzecznictwie wymiaru sprawiedliwości. Doktryna także poświęca wiele uwagi rzeczonym zagadnieniom ( P. Marczak, Poszanowanie godności osoby zmarłej a działalność funeralna – zagadnienia wybrane, w: Non omnis moriar. Osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka. Zagadnienia wybrane, red. J. Golaczyński i inni, Wrocław 2015 i wskazana tam literatura). Godność jest wartością absolutną, która wymaga odpowiedzialnego podejścia do ludzkich szczątków przez podmioty odpowiedzialne i uprawnione do zorganizowania pochówku. Ponadto zagadnienia dotyczące ostatniej posługi dla osoby zmarłej są przedmiotem regulacji zawartych zarówno w prawie kościelnym, jak również w ustawodawstwie świeckim, które traktuje pogrzeb wyznaniowy jako praktyczną formę realizacji prawa do wolności religijnej.

Opracowanie składa się dwóch części. W pierwszej z nich zostaną scharakteryzowane kwestie związane z miejscem pochówku i regulacjami obowiązującymi w Kościele katolickim. W drugiej zaś omawiane będą normy obowiązujące w prawie świeckim i ich interpretacja zawarta w orzecznictwie wymiaru sprawiedliwości.

Miejsce pochówku

Cmentarze są głównym miejscem pochowania doczesnych szczątków ludzkich, a ich zakładanie i prowadzenie stanowi wyraz troski tak władz świeckich, jak również kościołów i innych związków wyznaniowych.

Do XVIII w. w Polsce funkcjonowały wyłącznie cmentarze wyznaniowe. Dopiero przy końcu tegoż stulecia zaczęto na obrzeżach miast zakładać cmentarze komunalne (K. Hodor,  Założenia cmentarne w krajobrazach Krakowa. Czasopismo Techniczne 2012/7, s. 282). Jednakże same cmentarze świeckie pojawiły się już pod koniec XVII w. na wydzielonych terenach podmiejskich. Miejsca te mogły być własnością Skarbu Państwa bądź stanowić mienie komunalne. Obecnie obowiązująca ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych (u.o.c.) wyodrębnia wyłącznie cmentarze komunalne i wyznaniowe (art. 1 i 2).  Wśród cmentarzy świeckich można wyróżnić cmentarze: komunalne, wojenne i specjalne (groby osób szczególnie zasłużonych usytuowane z dala od cmentarzy – J. Dziobek-Romański, Cmentarze – zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych. Rocznik Historyczno-Archiwalny 1999/XIII, s. 4    ). Regulacje w zakresie udostępniania cmentarzy przez katolickie osoby prawne przeszły ewolucję i obecnie występują pewne różnice w porównaniu ze stanem prawnym obowiązującym w okresie II RP. Zgodnie z art. XVII Konkordatu z 1925 r.: „osoby prawne kościelne i zakonne miały prawo zakładania, posiadania i zarządzania, według prawa kanonicznego i zgodnie z powszechnem prawem państwowem cmentarzy, przeznaczonych do grzebania katolików”. Zatem umowa ze Stolicą Apostolską nie przewidywała ani możliwości, ani obowiązku udostępniania miejsca na prowadzonych przez siebie nekropoliach dla przedstawicieli innych wyznań i bezwyznaniowców. Problematykę tę uregulowano dopiero w ustawie z 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyn zgonu. W świetle proklamowanych wówczas norm, zasadą był pochówek na cmentarzu gminnym w obrębie gminy miejsca zgonu. Na cmentarzach innych osób prawnych grzebanie zwłok mogło dokonywać się jedynie za zgodą zarządcy cmentarza z zastrzeżeniem art. 15 ust. 1. (art. 8 ust. 1). Przewidziany wyjątek dotyczył sytuacji przyjmowania przez związki wyznaniowe zwłok osób nienależących do danej konfesji, jeżeli w promieniu 30 km od miejsca zgonu nie było cmentarza gminnego lub odpowiedniego cmentarza wyznaniowego bądź też cmentarza opuszczonego, uznanego przez właściwą powiatową władzę administracji ogólnej za nadający się do grzebania zwłok.

W momencie wejścia w życie u.o.c. z 1959 r. (16.02.1959) w miejscowościach, w których nie było cmentarzy komunalnych, zarządy cmentarzy wyznaniowych do czasu ich założenia powinny były przyjmować zwłoki osób zmarłych bezwyznaniowych lub należących do wyznania, którego nie było w danej miejscowości. Treść powyższej normy dwukrotnie ulegała zmianom, by ostatecznie przyjąć następujący zakres: „W miejscowościach, w których nie ma cmentarzy komunalnych, zarząd cmentarza wyznaniowego jest obowiązany umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, osób zmarłych innego wyznania lub niewierzących” (art. 8 ust. 2).

Przyjęta 17 maja 1989 r., ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (u.K.K.), w art. 45 ust. 3 również stanowi, że w miejscowościach, gdzie nie było cmentarzy komunalnych, zarządy cmentarzy umożliwiają pochowanie na równych prawach także innych zmarłych. Niniejsza norma, bez zmian, zachowuje swoją aktualność do dziś. Pewne wątpliwości w interesujących nas kwestiach pojawiły się w związku z brzmieniem art. 8 ust. 3 Konkordatu z 1993 r., który stanowi, że: „miejscom przeznaczonym przez właściwą władzę kościelną do sprawowania kultu i grzebania zmarłych Państwo gwarantuje w tym celu nienaruszalność”. Strona państwowa uznała bowiem, że dookreślenia wymaga pojęcie „nienaruszalności”, które zgodnie ze złożoną deklaracją nie mogło być rozumiane jako prawo odmowy pochowania na cmentarzu katolickim osoby innego wyznania lub niewierzącej (Deklaracja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 kwietnia 1997 r. w celu zapewnienia jasnej wykładni przepisów Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie w dniu 28 lipca 1993 r.).

Normy kanoniczne dotyczące pogrzebu

Normy kościelne odnośnie do cmentarzy zostały zawarte m.in. w obowiązującym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. Kanon 1240 stanowi, że tam, gdzie jest to możliwe, Kościół powinien mieć własne cmentarze albo przynajmniej kwatery na cmentarzach świeckich, przeznaczone na grzebanie wiernych zmarłych, należycie pobłogosławione. KPK wyraźnie podkreśla, że parafie oraz instytuty zakonne mogą mieć własny cmentarz (kan. 1241). Zatem należy uznać, że w sytuacjach, w których kościelna osoba prawna nie jest zdolna, np. ze względów finansowych, na posiadanie i utrzymywanie cmentarza nie ma takiego obowiązku. W sposób naturalny zobowiązania te przechodzą w polskich realiach na gminę, która winna założyć cmentarz komunalny. Fakt ten potwierdzają również normy zawarte w prawie świeckim (art. 1 u.o.c., art. 45 u.K.K.)

W kościele katolickim przez długi okres obowiązywał rytuał pogrzebowy, ustalony w 1614 r., za czasów pontyfikatu papieża Pawła V i dopiero Sobór Watykański II wprowadził w tej materii istotne zmiany (J. Gołąb, Prawo do pogrzebu i jego wykonanie w prawie kanonicznym i polskim, Rzeszów 2004, s. 33). Reformy zostały zapoczątkowane nowym Ordo Exsequiarum, które dekretem z dnia 15 sierpnia 1969 r. ogłosiła Kongregacja Kultu Bożego. Nowe regulacje wprowadziły m.in. zmiany w zakresie zasad dopuszczania do pogrzebu katolickiego niektórych kategorii wiernych. Do czasu reformy, prawo chrześcijańskiego pochówku przysługiwało ochrzczonym chrześcijanom, katechumenom, którzy bez własnej winy umarli bez chrztu świętego oraz dzieciom, które umarły w łonie matki i razem z nią miały być pochowane. Nowe prawo przewidziało możliwość pochowania narodzonych dzieci, które rodzice zamierzali ochrzcić. Zmiany dokonały się również w zakresie kremacji ludzkich zwłok. Instrukcja Kongregacji Świętego Oficjum z 5 maja 1963 r. O paleniu ciał zmarłych i Ordo Exsequiarum, zniosły bezwzględny zakaz ich chowania na cmentarzach katolickich. Wprowadzone zmiany zostały również utrzymane po wejściu w życie Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. (J. Gołąb, s. 36-43). W 2016 r. została wydana przez Kongregację Nauki Wiary nowa Instrukcja dotycząca pochówku ciał zmarłych oraz przechowywania prochów w przypadku kremacji. W dokumencie tym stwierdza się m.in., że: „Kościół nadal preferuje pochówek ciał, jako że w ten sposób okazuje się większy szacunek zmarłym; kremacja jednak nie jest zakazana, „chyba że została wybrana z powodów sprzecznych z nauką chrześcijańską” (p. 4).

W polskich realiach dokumentem dostosowującym obrzędy pogrzebowe do zasad soborowych stała się Instrukcja Liturgiczno-Duszpasterska Episkopatu o pogrzebie i modlitwach za zmarłych z 5 maja 1978 r., która m.in. zawiera wskazania jak należy podchodzić do śmierci samobójców. Zgodnie z p. 13: „Według powszechnego zdania psychiatrów, samobójcy nie są w pełni odpowiedzialni za swój czyn. Dlatego nie odmawia się im pogrzebu katolickiego, jeżeli w ciągu życia okazywali przywiązanie do wiary i Kościoła. Uczestnikom takiego pogrzebu należy wyjaśnić sytuację. Jeżeli zachodzi poważna wątpliwość, należy zwrócić się do ordynariusza. Samobójcę, który przed zamachem na własne życie dawał zgorszenie, należy traktować jako jawnego grzesznika” Z kolei p. 14, powołując się na Dekret Św. Kongregacji Nauki i Wiary z dnia 20 września 1973 r., zezwala na pogrzeb jawnych grzeszników, jeżeli przed śmiercią pojednali się z Bogiem.

Doktryna Kościoła katolickiego podkreśla pomocną rolę pogrzebu w osiągnięciu celu ostatecznego przez każdego chrześcijanina. Katechizm Kościoła Katolickiego w n. 680 zwraca uwagę na to, że: „[…] Pogrzeb kościelny będący aktem kultu Bożego jest […] szczególnym wyrazem tajemnicy paschalnej Chrystusa, w świetle której śmierć człowieka ochrzczonego, włączonego przez chrzest w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, stanowi przejście do życia wiecznego”. Z kolei KPK z 1983 r. w kan. 1176 § 2 stanowi, że pogrzeb ma być duchową pomocą zmarłego w całkowitym oczyszczeniu jego duszy, niezbędnym dla osiągniecia pełni zbawienia.

Z zasady, jak stanowi kan. 1180, jeśli parafia posiada własny cmentarz, na nim powinni być grzebani wierni zmarli, chyba że inny cmentarz został zgodnie z prawem wybrany przez samego zmarłego albo przez tych, do których należy zajęcie się pogrzebem zmarłego. Każdy, w myśl norm kanonicznych, może wybrać miejsce swego pochówku, jeśli tylko prawo mu tego nie zabrania.

prof. Marek Bielecki