Kategorie bazy wiedzy

Prawo do godnego pochówku jako realizacja wolności religijnej osoby ludzkiej cz. II

Uwagi ogólne

Prawo do wolności religijnej przynależy każdej jednostce ludzkiej. Źródłem owego uprawnienia jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność, która przysługuje człowiekowi zarówno za życia, jak i po śmierci. Prawo do godnego pochówku stanowi również praktyczny wymiar wolności sumienia i religii. Zgodnie bowiem z art. 53 ust. 2 Konstytucji kategoria ta obejmuje m.in. uczestniczenie w obrzędach oraz praktykowanie religii. Zatem jednostka ma prawo do postępowania według wskazań doktrynalnych za swego życia, jak również może decydować o tym, co stanie się z jej doczesnymi szczątkami po śmierci. O tym, że pogrzeb konfesyjny stanowi gwarancję prawa do wolności religijnej stanowi wprost art. 2 ust. 12 ustawy z 17 maja 1989 o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zgodnie z dyspozycją wyrażoną w owej normie, korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności otrzymać pochówek zgodny z wyznawanymi zasadami religijnymi lub z przekonaniami w sprawach religii. Niniejsze opracowanie, które stanowi uzupełnienie części I ma za zadanie przybliżenie czytelnikowi norm prawa świeckiego, które dotyczą podmiotów uprawnionych do decydowania o formie pochówku osoby zmarłej. I pomimo tego, iż regulacje te nie zawierają tak jednoznacznych gwarancji jak prawo kanoniczne w kwestiach wyboru miejsca spoczynku, to wskazówek uprawniających jednostkę do autonomii w kwestiach decydowania o formie i miejscu pochówku należy doszukiwać się w orzecznictwie wymiaru sprawiedliwości. Zaprezentowane zostaną także regulacje zawarte w kodeksie karnym, odnoszące się do ochrony wolności sumienia i wyznania, gdzie penalizowane są czyny godzące zarówno w samą formę pogrzebu, jak również naruszające miejsce pochówku.

Gwarancje normatywne

Zgodnie z art. 10 u.o.c. prawo do pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina, a mianowicie pozostały małżonek, krewni zstępni (dzieci, wnuki, itd.), krewni wstępni (rodzice, dziadkowie, itd.), krewni boczni do 4. stopnia (dzieci rodzeństwa), powinowaci w linii prostej do 1. stopnia (powinowactwo – to stosunek prawnorodzinny łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego; 1 stopień linii prostej to dzieci współmałżonka). Jak wskazuje Sąd Najwyższy (SN) kolejność określona w art. 10 ust. 1 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych ma pewne znaczenie, jednak okoliczności faktyczne sprawy, a w szczególności relacje zmarłego przed śmiercią z poszczególnymi osobami wymienionymi w tym przepisie, a także wyrażona przez niego wola co do miejsca i rodzaju pochówku, mogą przemawiać za przyznaniem pierwszeństwa prawom innym członków rodziny niż ci, którzy zostali wymienieni w przepisie w pierwszej kolejności. Ponadto wola zmarłego stanowi bardzo istotny czynnik, pozwalający na określenie pierwszeństwa dóbr osobistych osób bliskich w zakresie pochowania ciała. Oznacza to, że w zwykłej sytuacji będzie należało przyznać pierwszeństwo tej osobie, której intencja pozostaje w zgodzie z wolą osoby zmarłej. Nie oznacza to jednak, że zasada ta pozbawiona jest wyjątków. Wola zmarłego co do miejsca pochówku nie jest wyrażana w postaci oświadczenia woli (poza przypadkiem, gdy przybiera formę polecenia testamentowego) i nie musi spełniać warunków jego ważności. W związku z tym nie mają tu także zastosowania żadne wymagania formalne, których celem jest m.in. weryfikacja czy oświadczenie zostało rzeczywiście złożone oraz uniknięcie sytuacji, w których do złożenia oświadczenia mogłoby dojść pochopnie, pod wpływem chwilowego impulsu (wyrok SN z dnia 19 listopada 2020 r. II CSK 30/19). Na konieczność respektowania ostatniej woli osoby zmarłej zwraca uwagę SN w wyroku z 14 maja 1982 r., kiedy zauważa, że o miejscu swego pochowania, sposobie tego pochowania, a także o wyborze osób, które mają się zająć pogrzebem i podjąć w związku z tym decyzje, jakich zmarły nie pozostawił, decyduje przede wszystkim wola zmarłego. Dopiero w razie braku takiej woli zajęcie się pogrzebem, a więc także podjęcie koniecznych w związku z tym decyzji, należy do osób wymienionych w art. 10 wymienionej ustawy, z zachowaniem wskazanej tam kolejności (IV CR 171/82). W podobnym duchu wypowiada się SN w innym wyroku, kiedy zauważa, że uprawnienie do grobu lub do miejsca w grobie rodzinnym   to przede wszystkim uprawnienie o charakterze dobra osobistego. Do kategorii tej zaś należy zaliczyć prawo do decydowania jednostki do tego, aby jej zwłoki znalazły się w wybranym przez nią miejscu (wyrok SN z dnia 13 lutego 1979 r. I CR 25/79).

Jeżeli osoby najbliższe nie dokonają pochowania zwłok, wówczas mogą być one przekazane do celów dydaktycznych i naukowych uczelni medycznej lub innej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i naukową w zakresie nauk medycznych lub federacji podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki prowadzącej działalność naukową w zakresie nauk medycznych. Decyzję w sprawie przekazania zwłok wydaje, na wniosek uczelni lub federacji, właściwy starosta. Zwłoki niepochowane przez członków rodziny albo nieprzekazane uczelni lub federacji podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki są chowane przez gminę właściwą ze względu na miejsce zgonu (art. 10 ust. 2 i 3 u.o.c.).

Szczególne zasady dotyczą zmarłych pełniących czynną służbę wojskową, gdzie prawo pochówku przysługuje właściwym organom wojskowym zgodnie z ich wewnętrznymi regulacjami. Podobnie w przypadku osób zasłużonych wobec państwa i społeczeństwa, prawo pochowania zwłok zarezerwowane jest dla organów państwowych oraz instytucji i organizacji społecznych. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.

Odrębne reguły dotyczą postępowania ze szczątkami osób pozbawionych wolności zmarłych w zakładach karnych i aresztach śledczych (art. 10 ust. 5 u.o.c.). Kwestie te szczegółowo uregulowane są w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 lipca 2010 r. Prawo do pochowania zwłok w pierwszej kolejności posiadają osoby najbliższe, wymienione w art. 10 u.o.c. Jednakże zgodnie z § 5, jeżeli porozumienie się z osobami najbliższymi nie jest możliwe albo, gdy osoby te nie podejmą się pochowania zwłok, zwłoki mogą być wydane innym osobom, które dobrowolnie zobowiążą się do ich pochowania. W sytuacji, gdy nikt nie zgłasza się po odbiór zwłok informuje się właściwego starostę o możliwości przekazania ich publicznej uczelni medycznej lub publicznej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych do celów naukowych. Gdy starosta nie zdecyduje się na przekazanie zwłok, pochowanie ich zleca się zakładowi pogrzebowemu.

Szczegółowo regulowane są również kwestie dotyczące pochówku zwłok cudzoziemców, umieszczonych w strzeżonym ośrodku lub przebywających w areszcie dla cudzoziemców. Zgodnie z dyspozycją wyrażoną w § 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 stycznia 2015, jeżeli powiadomienie rodziny zmarłego cudzoziemca umieszczonego w strzeżonym ośrodku lub przebywającego w areszcie dla cudzoziemców nie jest możliwe z powodu nieustalenia jego obywatelstwa lub braku informacji o adresach lub numerach telefonów rodziny albo, gdy rodzina nie zorganizuje pochówku na własny koszt, zwłoki mogą być wydane innym osobom, które dobrowolnie zobowiążą się do ich pochowania.
W sytuacji, gdy w terminie 14 dni od dnia zgonu cudzoziemca nikt nie odbiera jego zwłok, kierownik strzeżonego ośrodka lub funkcjonariusz odpowiedzialny za funkcjonowanie aresztu dla cudzoziemców informuje właściwego starostę o możliwości przekazania zwłok do celów naukowych publicznej uczelni medycznej lub publicznej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych. W przypadku nieprzekazania zwłok cudzoziemca do celów naukowych, strzeżony ośrodek lub areszt dla cudzoziemców zleca ich pochowanie zakładowi pogrzebowemu (§ 6).

Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych dookreśla sposoby pochowania zwłok. Zgodnie z art. 12 zwłoki mogą być pochowane przez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach i zatopienie w morzu. Szczątki pochodzące ze spopielenia zwłok mogą być przechowywane także w kolumbariach. Z kolei zarówno groby ziemne, groby murowane, jak i kolumbaria przeznaczone na składanie zwłok i szczątków ludzkich, mogą znajdować się tylko na cmentarzach. Ciała osób zmarłych na okrętach, będących na pełnym morzu powinny być pochowane przez zatopienie w morzu zgodnie ze zwyczajami morskimi. W przypadkach, kiedy okręt może w przeciągu 24 godzin przybyć do portu objętego programem podróży, należy zwłoki przewieźć na ląd i tam pochować (art. 16 ust. 1 u.o.c.).

Karnoprawna ochrona pochówku i ludzkich zwłok

Zarówno ceremonia pogrzebowa, jak również miejsce pochówku i zwłoki ludzkie chronione są przez normy zawarte w kodeksie karnym (k.k.) Zgodnie z art. 195 § 2 k.k., kto złośliwie przeszkadza pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Użyte we wskazanej normie pojęcia zostały dookreślone w literaturze przedmiotu oraz orzecznictwie wymiaru sprawiedliwości. Termin „przeszkadzanie”, oznacza wszelkie czynności utrudniające, uniemożliwiające bądź zakłócające prawidłowy przebieg aktu religijnego (podjęte zarówno w formie działania, jak i zaniechania, niezależnie od tego czy zachowanie to ma charakter materialny, czy też nie, jak np. immisje) – (I. Zgoliński, Komentarz do art. 195 k.k., w: Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, red. V. Konarska – Wrzosek, WKP 2020). Z kolei znamię „złośliwości” wyraża się w chęci świadomego wyszydzania, obrażania, wyśmiewania, lekceważenia czy też poniżania osób czy uczuć osób wykonujących akty religijne (P. Kozłowska-Kalisz, Komentarz do art. 195 k.k., w:  Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, Lex/el 2021). Znieważenie zwłok, prochów ludzkich lub miejsca spoczynku zmarłego, zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo jej pozbawienia do lat 2. W świetle stanowiska Sądu Okręgowego we Wrocławiu, „znieważanie” polega na zachowaniu, które według zdeterminowanych kulturowo i społecznie aprobowanych ocen stanowi wyraz pogardy, uwłaczania czci drugiego człowieka, w tym przypadku zmarłego (wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 19 kwietnia 2021 r. – Lex nr 3196501). Sąd Apelacyjny w Katowicach doprecyzowuje zaś, że: „znieważenie zwłok musi mieć charakter działania o charakterze umyślnym i związane być tym samym z wyrażeniem braku szacunku należnego zmarłemu, obrażania go i bezczeszczenia zarówno słownie, jak i poprzez demonstracyjne gesty” (wyrok z dnia 15 stycznia 2004 r. – LEX nr 119970).

Kodeks karny penalizuje również zachowanie polegające na ograbieniu zwłok, grobu lub innego miejsca spoczynku zmarłego. Czyn ten zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat (art. 262 § 2 k.k).

Podsumowanie

Prawo do godnego pochówku stanowi istotne uprawnienie jednostki, mieszczące się w zakresie jej dóbr osobistych. Stanowi ono ponadto praktyczny wymiar wolności religijnej. Źródłem owego uprawnienia jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność osoby ludzkiej, która przysługuje każdemu człowiekowi za życia, jak również po śmierci. Kościół i państwo zaś to dwie wspólnoty, które tworzone są przez tożsame podmioty. Osoba ludzka będąca członkiem danego Kościoła bądź związku wyznaniowego jest jedocześnie obywatelem państwa. Fakt ten obliguje obie zbiorowości do podejmowania wspólnych działań, ukierunkowanych na zaspokajanie podstawowych potrzeb podmiotów, które stanowią ich substrat osobowy. Płaszczyzną zainteresowania zarówno władzy świeckiej, jak i kościelnej są kwestie związane z zapewnieniem godnego pochówku wszystkim swym członkom, niezależnie od ich statusu majątkowego czy społecznego.

prof. Marek Bielecki