Kategorie bazy wiedzy

Prawo do zrzeszania się w organizacjach religijnych Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego jako wyraz wolności religijnej cz. I

Uwagi ogólne

Prawo do zrzeszania się ludzi wierzących jest integralnie związane z wolnością religijną. Jednostka nie może w pełni realizować swych uprawnień w zakresie samookreślenia w kwestiach religijnych, jeżeli nie ma możliwości wyrażać swoich przekonań w organizacjach grupujących ludzi o podobnych poglądach. Choć prawodawca w ustawie zasadniczej oddzielnej reguluje zakres wolności sumienia i religii (art. 53) oraz wolności zrzeszania się (art. 58), pierwszą z nich umieszczając w katalogu praw osobistych, drugą zaś przyporządkowując do praw politycznych, to pozbawienie danego podmiotu możliwości tworzenia i przynależności do organizacji inspirowanych religijnie stanowi ingerencję w jego sferę wolności religijnej. Konstytucja w art. 53 ust. 2 daje możliwość uzewnętrzniania swojej wiary indywidualnie lub wspólnotowo, a w myśl art. 2 ust. 11 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, korzystając z wolności religijnej, obywatele mogą w szczególności zrzeszać się w organizacjach świeckich wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii.

Żadne z praw i wolności zawartych w Konstytucji nie jest prawem bezwzględnym i podlega reglamentowaniu w ściśle określonych przypadkach. Katalog ograniczeń dotyczących wszystkich uprawnień proklamowanych w ustawie zasadniczej został zawarty w art. 31 ust. 3. Dodatkowo prawodawca uregulował zakres ograniczeń wolności sumienia i religii (art. 53 ust. 5) oraz wolności zrzeszania się (art. 58 ust. 2).

W odniesieniu do funkcjonowania organizacji inspirowanych religijnie, zastosowanie mają również konstytucyjne zasady relacji państwo-Kościół. W pierwszej kolejności należy przywołać art. 25 ust. 3, zgodnie z którym stosunki między wspólnotą świecką jaką jest państwo a religijną, jaką są poszczególne podmioty konfesyjne, kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W normie tej zawarte zostały dwie zasady: autonomii i niezależności oraz współdziałania. Pierwsza z reguł daje Kościołowi możliwości tworzenia wewnętrznego prawa, jak również regulowania za jego pomocą stosunków wewnętrznych. Tworzenie organizacji religijnych jest wyrazem autonomiczności wspólnot wyznaniowych w stosunku do państwa. Należy jednakże podkreślić, że powołane przez Kościół wspólnoty winne nie tylko stosować się do reguł wewnętrznych, ale także przestrzegać regulacji ustanowionych przez prawodawcę świeckiego, szczególnie w tych kwestiach, kiedy zakres ich działania obejmuje również obszary podległe pod jurysdykcję imperium państwa. Dzieje się tak w sytuacjach, kiedy państwo i Kościół współdziałają dla dobra jednostki i całego społeczeństwa. Organizacje kościelne mogą bowiem wspierać państwo w realizacji jego zadań. W szczególności współpraca obejmuje takie obszary jak pomoc społeczna, edukacja, ochrona zdrowia i wiele innych.

We współczesnym świecie, kiedy autorytet Kościoła stale podważany jest w środkach masowego przekazu, szansą na dotarcie do wielu grup społecznych jest funkcjonowanie różnorodnych organizacji i przemawianie do świadomości ogółu poprzez realizowane dzieła.

Przedmiotem rozważań poczynionych w poszczególnych częściach opracowania będzie prawo do zrzeszania się w organizacjach religijnych Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego. Poczyniona refleksja dotyczyć będzie zrzeszeń wiernych, inspirujących się doktryną katolicką, będących członkami największego z obrządków tej konfesji. Dla uściślenia prezentowanych wątków warto zauważyć, że w Kościele katolickim obok obrządku łacińskiego funkcjonują tzw. „Kościoły wschodnie”, które zachowują jedność z papieżem i uznają jego zwierzchnictwo. Określenie „Kościoły wschodnie”, związane jest z ich umiejscowieniem geograficznym. Są to kościoły, które istniały we wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego oraz w monarchiach rozciągających się na wschód i południe od jego granic. Wspólnoty te należą do pięciu tradycji wschodnich: aleksandryjskiej, antiocheńskiej, armeńskiej, chaldejskiej (bp. K. Nitkiewicz, Katolickie Kościoły Wschodnie. Kompendium prawa, Sandomierz 2014, s. 9-10). W Polsce obok obrządku łacińskiego w skład Kościoła katolickiego wchodzi m.in.: obrządek bizantyjsko-ukraiński, obrządek ormiański i obrządek bizantyjsko-słowiański. Papież Jan Paweł II promulgował 18 października 1990 r. Kodeks Kanonów Wschodnich, którymi rządzą się te wspólnoty.

Prawo do zrzeszania się w tradycji Kościoła katolickiego

W oficjalnym nauczaniu Kościoła już od XIX w., podkreśla się prawo chrześcijan do zrzeszania się w organizacjach inspirowanych ewangeliczną tradycją. Papież Leon XIII w encyklice Rerum novarum, wymienia prawo do stowarzyszania się w katalogu praw społecznych. Również w nauczaniu następców tego papieża spotykamy się z licznymi odniesieniami do tychże kwestii, m.in. papież Pius XI – encyklika Quadragesimo anno, papież Pius XII – przemówienie radiowe z okazji 50-tej rocznicy ogłoszenia Rerum novarum, papież Jan XXIII – encyklika Paccem in terris i encyklika Mater et Magistra, papież Paweł VI – encyklika Populorum progressio (M. Wróbel, Stowarzyszenia katolickie działające w Polsce według obowiązującego prawa kościelnego, w: Prawo Kanoniczne 49/2006/3-4, s. 128-129).

Wiele uwagi wolności zrzeszania się, poświęcił w swym nauczaniu Sobór Watykański II (1962-1965). W Deklaracji o wolności religijnej – Dignitatis Humanae stwierdza się, że wolność religijna wymaga, aby wspólnotom religijnym nie przeszkadzano w swobodnym okazywaniu szczególnej wartości ich nauki dla organizowania społeczeństwa i ożywiania całej aktywności ludzkiej. Ponadto w społecznej naturze człowieka i w samej istocie religii fundamentem jest prawo przysługujące ludziom do kierowania się własnym zmysłem religijnym, swobodnego odbywania zebrań i zakładania stowarzyszeń w celach wychowawczych, kulturalnych, charytatywnych i społecznych (n. 4). Z kolei w Konstytucji duszpasterskiej o świecie współczesnym – Gaudium et spes, akcentuje się zakorzenienie wolności zrzeszania się w godności osoby ludzkiej (n. 73). Rola stowarzyszeń katolickich uwidacznia się w budowaniu wspólnoty narodów w pokoju i braterstwie, jak również w przyczynianiu się do wyrabiania uniwersalizmu w sposobie myślenia (n. 90). Soborowy dekret o apostolstwie świeckim – Apostolicam auctositatem, prezentuje typologię różnorodnych organizacji kościelnych w zależności od celów jakie realizują. Stowarzyszenia są jedną z form w jakiej świeccy mogą prowadzić działalność apostolską (n. 15). W dokumencie tym podkreśla się fakt, że istnieje wielka różnorodność stowarzyszeń apostolskich. Jedne z nich zamierzają służyć ogólnym celom realizowanym przez Kościół, inne zaś swą podstawową misję widzą w głoszeniu Ewangelii i uświęcaniu. Istnieją również stowarzyszenia, które biorą sobie za cel przepojenie porządku doczesnego duchem chrześcijańskim (n. 9).

Jan Paweł II w swoich encyklikach i innych dokumentach rozwijał nauczanie soborowe. Papież poświęca wiele uwagi stowarzyszeniom i organizacjom katolickim w posynodalnej adhortacji apostolskiej „Christifideles laici – O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie. Dwadzieścia lat po Soborze Watykańskim II”. Podkreśla się tu fakt, że grupy, stowarzyszenia i ruchy mają swoje miejsce w formacji świeckich. Każde bowiem z tych zrzeszeń: „(…) przy pomocy sobie właściwych metod umożliwia formację głęboko wszczepioną w doświadczenie życia apostolskiego, a równocześnie daje okazję dla integracji, ukonkretnienia i bliższego określenia formacji otrzymywanej przez ich członków od innych osób i wspólnot” (n. 62). W adhortacji tej sformułowane zostały kryteria jakie mają spełniać poszczególne organizacje, aby mogły być postrzegane jako instytucje katolickie. Wszystkie zrzeszenia osób świeckich w Kościele, bez wyjątku, winny odznaczać się określonymi przymiotami. Na pierwszym miejscu należy podkreślać powołanie każdego chrześcijanina do świętości. Realizując tę zasadę, wszystkie bez wyjątku zrzeszenia laikatu starają się coraz bardziej spełniać w Kościele rolę narzędzia świętości oraz „akcentują i wysuwają na pierwsze miejsce u swych członków ściślejszą łączność między życiem praktycznym a wiarą”. Drugim warunkiem jest branie przez różnorodne organizacje odpowiedzialności w wyznawaniu wiary katolickiej. Dlatego też każde stowarzyszenie skupiające ludzi świeckich winno być miejscem głoszenia wiary, przybliżania do wiary i wychowywania w wierze, zawsze z zachowaniem jej pełnej treści. Trzecim wymogiem, któremu winny sprostać organizacje religijne jest wyrażane z ich strony świadectwo trwałej i autentycznej komunii z hierarchią kościelną. Ta szczególna łączność z papieżem i biskupem winna wyrażać się w lojalnej gotowości do przyjmowania ich nauki i pasterskich zaleceń. Kolejnym wymaganiem sformułowanym w stosunku do organizacji katolickich jest zgodność ich działania z apostolskim celem Kościoła i udział w ewangelizowaniu. W związku z powyższym, wszystkie zrzeszenia laikatu mają pogłębiać swoje zaangażowanie misyjne. Ostatnim ze wskazań jest zaangażowanie zrzeszeń świeckich w działaniach całego społeczeństwa, co sprzyjać ma umacnianiu sprawiedliwości i braterstwa (n. 30).

Pozytywną rolę działalności stowarzyszeń i ruchów katolickich dostrzegają również następcy papieża Polaka (Benedykt XVI – orędzie na 48 Światowy Dzień Modlitw o Powołania; Przemówienie Ojca Świętego Benedykta XVI podczas spotkania z zakonnikami, zakonnicami, seminarzystami i przedstawicielami ruchów kościelnych, Jasna Góra, 26 maja 2006). W nauczaniu społecznym Kościoła dostrzega doniosłą rolę jaką odgrywają organizacje kościelne w formacji katolickiej. Członkowie stowarzyszeń mogą poprzez działalność w tego typu organizacjach przyczyniać się zarówno do uświęcania własnej osoby, jak również całej społeczności kościelnej. W kolejnych częściach opracowania zostaną scharakteryzowane uwarunkowania formalno-prawne funkcjonowania organizacji katolickich zarówno z punktu widzenia prawa kanonicznego, jak i unormowań świeckiego prawodawcy.

prof. Marek Bielecki