Kategorie bazy wiedzy

Prawo do zrzeszania się w organizacjach religijnych Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego jako wyraz wolności religijnej cz. II

Uwagi wstępne

Prawo do zrzeszania się jest praktycznym wymiarem prawa do wolności religijnej chrześcijan. Swym zakresem uprawnienie to obejmuje możność zakładania organizacji skupiających wiernych doktrynie katolickiej, wstępowania do istniejących już zrzeszeń, kierowanie ich działalnością w oparciu o normy prawa kanonicznego i regulacje świeckiego prawodawcy, jak również występowania z organizacji w dowolnym momencie. Nikt nie może zmuszać jednostki zarówno do przynależności, jak i do nienależenia do tego typu instytucji. Ponadto funkcjonowanie organizacji zrzeszających wiernych Kościoła katolickiego, którzy są jednocześnie obywatelami państwa, obliguje obie zbiorowości (państwo i Kościół) do objęcia ich należytą troską. Współdziałanie obu podmiotów w zakresie wsparcia zrzeszeń katolickich stanowi realizację konstytucyjnej zasady współdziałania dla dobra wspólnego i dobra jednostki.

Początek zrzeszeń katolickich w Europie datuje się na XI w. W Polsce przybierają one formę bractw kościelnych. Jak podkreśla Magdalena Wróbel, rozwój stowarzyszeń katolickich wzmógł na sile po wydaniu przez papieża Leona XIII encykliki Rerum novarum (M. Wróbel, Stowarzyszenia katolickie działające w Polsce według obowiązującego prawa kościelnego, w: Prawo kanoniczne 49/2006/3-4, s. 132). Powstawały organizacje zrzeszające zarówno robotników, jak i inne grupy społeczne, również młodzież. W polskich realiach po odzyskanej w 1918 r. niepodległości, sytuacja zrzeszeń katolickich była bardzo korzystna. Regulacje państwowe wspierały normy kanoniczne, a dodatkowo status Kościoła katolickiego był gwarantowany w ustawie zasadniczej (1921 i 1935), oraz w konkordacie z 1925 r. (M. Wróbel, s. 132-136). Po zakończeniu II wojny światowej, zarówno sytuacja Kościoła, jak i jego organizacji uległa drastycznemu pogorszeniu. Już 12 września 1945 r. została wydana uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, uznająca, że konkordat nie obowiązuje we wzajemnych relacjach państwo-Kościół (H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, Lublin 1996, s. 172). Władze postawiły sobie za cel wyrugowanie ze świadomości społecznej wszystkiego co pozytywnie kojarzyło się z katolicyzmem, dlatego też represje objęły również stowarzyszenia katolickie. W myśl wydanego dnia 5 sierpnia 1949 r. dekretu Rady Ministrów, cieszące się autonomią w okresie II RP organizacje kościelne, miały zostać zgłoszone do odpowiedniego rejestru pod groźbą likwidacji. Cel jaki przyświecał władzom komunistycznym miał polegać na inwigilacji organizacji kościelnych poprzez ujawnienie danych ich członków. Zmienione przepisy Prawa o stowarzyszeniach dawały stronie państwowej możliwość sprawowania kontroli i nadzoru nad organizacjami religijnymi. Początkowo kompetencje te posiadał Minister Administracji Publicznej, a od 1950 roku, przez cały okres Polski Ludowej, Urząd ds. Wyznań (M. Ordon, Prawo o stowarzyszeniach jako instrument nadzorowania działalności zgromadzeń zakonnych w latach 1949-1989, w: Studia z Prawa Wyznaniowego 2016/19, s. 247).

Okres zmian ustrojowych jakie miały miejsce na przełomie lat 80-tych i 90- tych XX w., spowodował również polepszenie sytuacji organizacji katolickich. 17 maja 1989 r. zostały uchwalone ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz o ubezpieczeniach społecznych osób duchownych. Dwa pierwsze akty prawne przewidywały możliwość tworzenia organizacji konfesyjnych w oparciu o przepisy wewnętrzne kościołów i innych związków wyznaniowych. Ponadto 7 kwietnia 1989 r., została uchwalona ustawa, Prawo o stowarzyszeniach, w 1997 r. przyjęto nową Konstytucję, a w 1998 r., ratyfikowano Konkordat.

Funkcjonowanie organizacji katolickich regulowane jest zarówno przez kanoniczny, jak i świecki porządek prawny. Oba systemy prezentują właściwą dla siebie optykę, dlatego też wymagają odrębnej charakterystyki. W niniejszej części opracowania uwaga zostanie skupiona na normach kanonicznych, zawartych głównie w obowiązującym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. (dalej – KPK).

Normy kanoniczne

Normy zawarte w KPK dają wiernym z jednej strony możliwość tworzenia i kierowania stowarzyszeniami katolickimi, z drugiej zaś strony nakładają na nich obowiązek rozwijania miłości, pobożności oraz ożywiania chrześcijańskiego powołania na świecie. Ponadto wierni w wykonywaniu swych praw, powinni mieć na uwadze dobro wspólne Kościoła, uprawnienia innych oraz własne obowiązki (kan. 2015 w zw. z kan. 223).

Celem stowarzyszeń katolickich, w myśl przepisów KPK, winno być promowanie doskonalszego życia, rozwój publicznego kultu, popierania chrześcijańskiej doktryny, podejmowanie dzieł apostolatu oraz ożywianie duchem chrześcijańskim porządku doczesnego (kan. 298 § 1). W obrębie Kościoła mogą być uznawane za „katolickie” tylko te stowarzyszenia, które uzyskały zgodę właściwej władzy kościelnej ( kan. 300). Kodeks Prawa Kanonicznego wyodrębnia stowarzyszenia prywatne i publiczne. Pierwszą grupę tworzą organizacje założone na podstawie inicjatywy wiernych za zgodą władzy kościelnej (kan. 299). Stowarzyszenia publiczne zaś, to zrzeszenia erygowane przez władzę kościelną (kan. 301). Wszystkie stowarzyszenia wiernych, zarówno publiczne, jak i prywatne, niezależnie od tego, jaki noszą tytuł lub nazwę, powinny mieć własny statut, który określa cel stowarzyszenia, czyli program społeczny, siedzibę, zarząd i wymagane warunki członkostwa, jak i sposoby działania, przy uwzględnieniu potrzeb lub korzyści wynikających z czasu i miejsca (kan. 304). Niezależnie od tego czy mamy do czynienia ze stowarzyszeniem prywatnym czy publicznym, wszystkie organizacje podlegają nadzorowi właściwej władzy kościelnej, która ma troszczyć się o to, by zachowały one nienaruszoną wiarę i obyczaje, jak również czuwać, by nie wkradły się nadużycia do dyscypliny kościelnej. Realizując swe kompetencje władza kościelna ma prawo i obowiązek wizytowania stowarzyszeń zgodnie z zasadami określonymi w przepisach prawa powszechnego, jak również regułami określonymi w statucie. KPK dookreśla, że nadzorowi Stolicy Apostolskiej podlegają wszystkie rodzaje stowarzyszeń, natomiast nadzorowi ordynariusza miejsca podlegają stowarzyszenia diecezjalne, a także inne stowarzyszenia w zakresie, w jakim działają w diecezji (kan. 305). W samym pojęciu nadzoru mieszczą się kompetencje zarówno do stwierdzania istniejących nieprawidłowości, jak również możność wydawania wiążących poleceń, aby uchybienia owe naprawić.

Stowarzyszenia publiczne mogą być erygowane przez różne podmioty. Stolica Apostolska powołuje do istnienia stowarzyszenia powszechne oraz międzynarodowe. Stowarzyszenia krajowe, ustanawiane są przez konferencje episkopatów poszczególnych państw. Z kolei stowarzyszenia diecezjalne tworzy biskup diecezjalny, z wyjątkiem tych, których prawo erygowania na mocy przywileju apostolskiego zostało zarezerwowane dla innych (kan. 312). Stowarzyszenia publiczne, realizując swą wolność religijną, mogą w ramach posiadanych uprawnień z własnej inicjatywy podejmować przedsięwzięcia odpowiadające ich własnemu charakterowi, a także kierować się w swej działalności statutem pod zwierzchnim kierownictwem władzy kościelnej (kan. 315). Nie może być przyjęty do stowarzyszenia publicznego ten, kto publicznie odstąpił od wiary katolickiej bądź zerwał ze wspólnotą kościelną lub ten, kto podlega ekskomunice wymierzonej lub zadeklarowanej.

Wierni, realizując indywidualny wymiar wolności religijnej, mogą powoływać, wstępować oraz zarządzać katolickimi stowarzyszeniami prywatnymi (kan. 321). Warunkiem uzyskania kościelnej osobowości prawnej przez tego typu organizacje jest formalny dekret właściwej władzy kościelnej, który w zależności od zasięgu działalności stowarzyszenia, wydawany jest przez Stolicę Apostolską, Konferencję Episkopatu lub biskupa diecezjalnego. (kan. 3122 w zw. z kan. 312). Zakres autonomii stowarzyszeń prywatnych podlega ograniczeniom ze względu na zarząd i kierownictwo władz kościelnych. Do władzy tej należy m.in. czuwanie i zabieganie o to, by unikać rozproszenia sił, a działalność apostolską stowarzyszeń kierować ku dobru wspólnemu (kan. 323). Do autonomicznych uprawnień stowarzyszeń prywatnych zaliczyć należy m.in. możność wyznaczania osób kierujących organizacją. Ponadto, jeżeli prywatne stowarzyszenie wiernych wyraża takie życzenie, może sobie swobodnie wybrać duchowego doradcę spośród kapłanów diecezjalnych. Kandydat ten jednakże musi być zatwierdzony przez ordynariusza miejsca (kan. 424).

Likwidacja stowarzyszeń publicznych może być dokonana wyłącznie przez władzę, która powołała je do istnienia (kan. 320). Z kolei stowarzyszenia prywatne mogą zakończyć swoją działalność zgodnie z przesłankami określonymi w statutach, jak również być zniesione przez właściwą władzę, jeżeli ich działalność przynosi poważną szkodę doktrynie lub dyscyplinie kościelnej albo powoduje zgorszenie wiernych (kan. 326).

Wszyscy wierni należący do Kościoła katolickiego, również Ci, którzy działają w stowarzyszeniach, mają obowiązek i prawo do tego, aby nauczanie Chrystusa zostało poznane na całej ziemi (Katechizm Kościoła katolickiego, n. 900). Szczególnie w okresie, gdy coraz mniej osób uczęszcza do kościoła, ich działania mogą przynieść wymierne owoce. Regulacje zawarte w KPK, są w pewnej części kompatybilne z normami prawa świeckiego. Jednakże muszą być przestrzegane przez organizacje, które chcą reprezentować w społeczeństwie doktrynę i autorytet Kościoła katolickiego.

prof. Marek Bielecki