Kategorie bazy wiedzy

Przestępstwo obrazy uczuć religijnych

Przestępstwo obrazy uczuć religijnych

W art. 196 § 1 kodeksu karnego skryminalizowano przestępstwo obrazy uczuć religijnych, które określa „kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2” [1] . Przestępstwo z art. 195 § 1 kk leży w rozdziale XXIV chroniącym wolność sumienia i wyznania, a przedmiotem ochrony są uczucia religijne jednostki [2] , które zyskują ochronę z uwagi na jej prawo człowieka do wolności sumienia i religii. Są to uczucia wobec przedmiotu czci, choć jest to sformułowanie prawne i chodzi tu nie tylko o rzeczy np. krzyż, ale także podmioty czci religijnej, więc Boga, świętych itd. Ochrona karna ma za zadanie podkreślić wagę, jaką system prawny nadaje ochronie uczuć religijnych zasadnie wskazując, że ochrona prawa człowieka do wolności religii jest jednym z najbliżej związanych z jego godnością. Tym samym ochrona prawnokarna jest wyrazem wagi, jaką ma prawo człowieka do wolności wyznania i sumienia. Dla wielu osób ochrona uczuć religijnych jest ważniejszym dobrem niż ochrona własnej czci i zamach na to dobro traktują oni jako bardziej dolegliwy.

Przestępstwo ma charakter powszechny tzn. może je popełnić każdy. Jest to przestępstwo skutkowe, więc konkretne osoby muszą poczuć się dotknięte zachowaniem sprawcy. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego 29 października 2012 r., w sprawie sygn. akt  I KZP 12/12 „przestępstwo określone w art. 196 k.k. popełnia ten, kto swoim zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym obejmuje wszystkie znamiona tego występku” [3] , tym samym wystarczy, aby sprawca godził się, że obraża uczucia religijne i już stanowi przestępstwo, a nie tylko sytuacja celowego i kierunkowego obrażania tych uczuć. Obraza jest kryminalizowana wyłącznie w sytuacji, gdy nastąpiła publicznie [4] w postaci zachowania opisanego jako znieważenie, więc zachowanie obraźliwe, obelżywe, poniżające [5] .

Przestępstwo obrazy uczuć religijnych było badane już w 2015 r. przez Trybunał Konstytucyjny wskutek skargi konstytucyjnej Doroty Rabczewskiej posługującej się pseudonimem „Doda”.  W skardze konstytucyjnej wniesionej w dniu 22 października 2012 r. pełnomocnik skarżącej wniósł o stwierdzenie niezgodności tego przepisu z Konstytucją RP. Skarżąca została skazana prawomocnie za obrazę uczuć religijnych poprzez obraźliwą wypowiedź w wywiadzie prasowym wobec Pisma Świętego i jego autorów [6] . Zarzuty skargi i jej argumentacja, wskazywały na nieproporcjonalne ograniczenie swobody wypowiedzi. Na wzmocnienie tej argumentacji wskazywano na istotę wolności sumienia, bezstronność światopoglądową państwa [7] . Skarga w sposób wybiórczy powoływała się na orzecznictwo ETPCz, które nie pozwalało odkreślić prawdziwego standardu strasburskiego oraz sugerowała podobny standard Polski i Niemiec, jaki ma wynikać z faktu, iż Niemcy są krajem pozostającym w tej samej kulturze prawnej co Rzeczpospolita Polska [8] . Nie uwzględnia to specyfiki państwa środkowo-europejskiego, jakim jest Polska, co jest szczegółowo omówione w części dotyczącej marginesu oceny [9] .

Aby w pełni przeprowadzić analizę wyroku Trybunału Konstytucyjnego trzeba zauważyć następujące fakty. Za występek obrazy uczuć religijnych grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 [10] , jest on ścigany w trybie publicznoskargowym z urzędu [11] , to jednak w praktyce organy ścigania, jeśli tylko powezmą podejrzenie, że został znieważony przedmiot czci religijnej, nie dysponują instrumentami karnoprocesowymi, aby dotrzeć do konkretnych osób, których uczucia religijne miały zostać w taki sposób obrażone [12] , więc postępowanie może prowadzić do skazania w razie zawiadomienia i ujawnienia się pokrzywdzonych. Okoliczności te wskazują, że dolegliwość sankcji nie jest zbyt ostra. Co więcej, praktyka sądów w Polsce pokazuje, że występek ten stosunkowo rzadko prowadzi do skazań [13] , nie służy do powszechnej kryminalizacji i nie hamuje on debaty publicznej. Podkreślić trzeba, że w latach 1999-2011 z tego występku skazano jedynie 107 osób [14] . Tym samym kształt regulacji, także kreowany praktyką jej stosowania przemawia za wnioskiem, że penalizacja następuje wyjątkowo i w ostateczności.

Przechodząc do oceny zarzutów skargi konstytucyjnej, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przedmiotem ochrony artykułu 196 kk są wyłącznie uczucia religijne [15] . Nie stanowi to zatem klasycznego przestępstwa bluźnierstwa, gdzie chroni się Boga [16] .

Następnie Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że wolność słowa nie ma charakteru absolutnego i podlega ograniczeniom w zgodzie z zasadą proporcjonalności [17] . Wobec przestępstwa obrazy uczuć religijnych Trybunał Konstytucyjny słusznie podniósł, że „poza zakresem penalizacji z art. 196 k.k. pozostaje zatem publiczne wyrażanie swoich negatywnych czy też krytycznych poglądów dotyczących przedmiotu czci religijnej, o ile nie przybierze formy ani nie będzie zawierało treści obiektywnie znieważających (…) Trudno bowiem uznać, że immanentny rdzeń swobody wypowiedzi sprowadza się do wyrażania poglądów znieważających czy obrażających uczucia innych osób, a więc okazywaniu pogardy za pomocą obraźliwych lub poniżających sformułowań (ewentualnie gestów), które nie podlegają kwalifikacji w kategoriach prawdy i fałszu” [18] . Uzasadniając proporcjonalność ingerencji w swobodę wypowiedzi, Trybunał Konstytucyjny wprost odniósł się do faktu, że wolność sumienia i wyznania jest ściśle powiązana z godnością jednostki i to ona uzasadnia ochronę [19] . Dalej Trybunał Konstytucyjny ocenił, że penalizacja ma przeciwdziałać takiemu rodzajowi „krytyki”, który polega na zastępowaniu, z powołaniem się na wolność słowa, argumentów merytorycznych – zniewagami, które nie mogą być standardem akceptowanym w demokratycznym państwie [20] . Tym samym, celem działania Trybunału Konstytucyjnego była chęć przeciwdziałania nadużyciom wolności wypowiedzi.

Trybunał Konstytucyjny wskazał jednak, że charakter sankcji 2 lat pozbawienia wolności budzi wątpliwości co do zgodności z Konstytucją RP i stwierdził, iż „na marginesie rozpoznania niniejszej sprawy Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne podkreślić, że w demokratycznym państwie prawnym, należącym do kultury europejskiej, której wyznacznikiem są m.in. takie wartości jak tolerancja i pluralizm światopoglądowy, ochrona uczuć religijnych innych osób przed ich obrazą, znieważającym, publicznym i umyślnym zachowaniem wobec przedmiotu czci religijnej nie musi prowadzić do zagrożenia karą pozbawienia wolności, w szczególności w wymiarze do lat 2. Samo zagrożenie karą pozbawienia wolności w tym wymiarze, niezależnie od praktyki orzeczniczej, może być też postrzegane jako środek zbyt dolegliwy. Wybór określonego instrumentu prawnego musi bowiem być dokonywany nie tylko z punktu widzenia celu, który powinien należeć do kręgu wartości uzasadniających ograniczenia praw i wolności, ale także z punktu widzenia konieczności w państwie demokratycznym” [21] .

dr Michał Skwarzyński, adwokat

PRZYPISY

  1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. z 2016 r., poz. 1137, tekst jedn. ze zm; dalej jako: kk. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Szerzej zob. W. Wróbel,  Komentarz do art. 196 kk [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Zoll, Lex 2017, pkt. 2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. P. Kozłowska-Kalisz, Komentarz do art. 196 kk [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Budyń-Kuli, Lex 2020, pkt. 5, podobnie I. Zgoliński, Komentarz do art. 196 kk [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, Lex 2018, pkt. 2 Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Szerzej zob.  I. Zgoliński, Komentarz do art. 196 kk [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, Lex 2018, pkt. 2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Szerzej zob. W. Wróbel,  Komentarz do art. 196 kk [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Zoll, Lex 2017, pkt. 5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Szerzej zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 1 – 4, Wyrok TK w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 2,3, pkt. 1 i 1.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 14-16. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. Zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 9 i powołany tam Wyrok ETPCz z dnia 8 lipca 2012 r., w sprawie Vajnai p. Węgrom, skarga nr 33629/06, oraz s. 18, 19, 38, 40 Skargi Konstytucyjnej. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. Szerzej zob. M. Skwarzyński, Orzeczenie TK w sprawie sygn. akt  SK 54/13 w przedmiocie przestępstwa obrazy uczyć religijnych w świetle standardów strasburskich”, Przegląd Prawa Wyznaniowego nr 8/2016, s. 115-117. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. Zob. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16, pkt. 3.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 32, pkt. 6.3.3.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16, pkt. 3.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Szerzej zob. W. Kozielewicz, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach o przestępstwo obrazy uczuć religijnych [w:] Odpowiedzialność karna artysty za obrazę uczuć religijnych, Warszawa 2014, red. F. Ciepły, s. 161-178. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Ibidem, s. 161. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14
  15. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 26, pkt. 5.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 15
  16. Szerzej zob. N. Kłączyńska  Komentarz do art. 196 kk [w:] Kodeks karny. Komentarz. Red. J. Giezek, Lex 2014, pkt. 1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 16
  17. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 27, pkt. 6.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 17
  18. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 28, pkt. 6.3.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 18
  19. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 29, pkt. 6.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 19
  20. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 29, pkt. 6.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 20
  21. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 32, pkt. 6.3.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 21