Kategorie bazy wiedzy

Przestępstwo znieważenia przedmiotu czci religijnej lub miejsca kultu religijnego 

Powszechnie określane jako przestępstwo obrazy uczuć religijnych jest zdefiniowane w art. 196 Kodeksu karnego [1] , który brzmi: „Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Samo pojęcie obrazy uczuć religijnych pojawiło się w polskim prawie w art. 5 rządowego dekretu z 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania [2] (górna granica sankcji karnej wynosiła wtedy 5 lat pozbawienia wolności), który zastępował art. 172 i 173 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny [3] , kryminalizujące, odpowiednio, bluźnierstwo Bogu oraz wyszydzanie uznanego prawnie związku religijnego, jego dogmatów, wierzeń lub obrzędów albo znieważania przedmiotów czci religijnej lub miejsc przeznaczonych do wykonywania jego obrzędów religijnych. Przepis art. 5 dekretu został powtórzony przez art. 198 Kodeksu karnego z 1969 r. [4] (górną sankcję karną obniżono wówczas do 2 lat), a następnie przez obecnie obowiązujący art. 196 Kodeksu karnego z 1997 r. (k.k.).

W prawniczej literaturze przedmiotu przepis ten jest krytykowany zazwyczaj przez zwolenników laicyzacji prawa, dodatkowo podnoszących zarzut, że nadmiernie chroni prawa osób religijnych [5] . Próby jego uchylenia podejmowali już politycy lewicy [6] . W debacie publicznej wzmożona krytyka tego przepisu zazwyczaj pojawia się wraz ze znieważaniem symboli religii katolickiej, a ściślej gdy organy ścigania podejmują kroki prawne przeciwko sprawcy, ale raczej nigdy, gdy postępowanie wszczynane jest w związku ze znieważeniem przedmiotu lub miejsca kultu innej religii, zwłaszcza niechrześcijańskiej [7] .
Tymczasem z normatywnego punktu widzenia powodem stypizowania tego przestępstwa jest wynikający z

Konstytucji obowiązek ochrony wolności religii. Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie podkreśla, że wolność sumienia i wyznania zawiera w sobie prawo do ochrony uczuć religijnych [8] , a uczucia religijne, ze względu na ich charakter, podlegają szczególnej ochronie prawa [9] , która obejmuje ochronę szacunku wobec wyznawanych wartości oraz miejsc i przedmiotów otaczanych czcią [10] . Oznacza to, że obowiązkiem ustawodawcy jest adekwatny dobór środków i mechanizmów ich ochrony, w tym kryminalizacja najpoważniejszych ataków na wolność religii, do jakich należy niewątpliwie znieważanie przedmiotów czci religijnej oraz miejsc kultu religijnego, w tym przemoc symboliczna.

Prawidłowa, prokonstytucyjna interpretacja art. 196 k.k. nakazuje przyjąć, iż każde znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca kultu religijnego skutkuje obrazą uczuć religijnych [11] . Niestety władza sądownicza [12] oraz większość przedstawicieli nauki prawa [13] prezentuje pogląd odmienny. Oznacza to, że w myśl dominującej wykładni najpierw musi dojść do publicznego znieważenia, a następnie sąd bada, czy owo znieważenie doprowadziło do obrazy czyichś uczuć religijnych.
Samo pojęcie uczuć religijnych, choć obecne w polskim prawie od lat, również rodzi pewne kłopoty interpretacyjne. Dominujące jest tu bowiem podejście psychologiczne, (zbyt) dużą rolę przypisujące odczuciom osoby pokrzywdzonej i jej emocjom [14] . Nie deprecjonując znaczenia tego aspektu, należy jednak zwrócić uwagę, że elementem kluczowym prawnokarnej ochrony z art. 196 k.k. jest wielopłaszczyznowa relacja człowieka do sacrum i wyznawanej przezeń religii (wartości transcendentnych), która jest istotowo odrębna od relacji z innymi „sferami światopoglądowymi” [15] . Dostrzeżenie tej perspektywy pozwala zauważyć, że „punktem ciężkości” w omawianym przestępstwie jest samo znieważenie przedmiotu lub miejsca kultu religijnego – będące same w sobie wyrazem pogardy dla wyznawców – a nie emocjonalna reakcja na nie, która nie stanowi samodzielnego znamienia czynu zabronionego.

Wyjaśnienie terminu „znieważenie” nie nastręcza tylu wątpliwości. Są to rozmaitego rodzaju zachowania, których wspólną cechą jest wyrażanie pogardy dla godności drugiego człowieka (tu poprzez akt profanacji). Forma zniewagi może być bardzo różna: wulgarne słowa, napisy, karykatury, filmy, obrazy, gesty, znaki [16] . Obiektem tych zniewag jest przedmiot czci religijnej, którym w rozumieniu art. 196 k.k. są symbole religijne, wizerunki Boga, ikony, relikwie, święte księgi, przedmioty wyrażające obecność Boga [17] , jak również gesty i liturgiczne zwroty, o ile są istotne czy charakterystyczne dla danej konfesji oraz sam podmiot kultu, a więc Bóg, czy także postaci świętych. W literaturze przedmiotu podnosi się również, że ochrona prawnokarna obejmuje też osobę duchowną sprawującą kult [18] . Przestępstwo to można popełnić również znieważając miejsce kultu religijnego, którym jest np. kościół, kaplica czy cmentarz.

Nie ulega zatem wątpliwości, że ochrona obiektów kultu religijnego w polskim prawie jest – pomimo pewnych nieodciągnięć, które pozwala wyeliminować wykładnia prokonstytucyjna – kompleksowa i obejmuje nie tylko akty wandalizmu, wyzwiska słowne, ale także znieważające karykatury oraz wyrażające pogardę wizerunki, jak sprofanowana logotypem (mylnie nazywanym tęczą) ideologii elgbietyzmu Ikona Jasnogórska [19] i inne formy przemocy symbolicznej. Na koniec warto jeszcze wspomnieć, że bardzo podobnego typu czyny są zabronione przez prawodawstwo wielu innych państw Europy, np. Grecji, Włoch, Hiszpanii, Bułgarii, Cyprze, Finlandii, Łotwie, Portugalii, Austrii i Niemiec. W tym ostatnim za znieważenie Kościoła lub treści religijnych grozi do 3 lat pozbawienia wolności [20] , zaś austriackie przepisy Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał niedawno za zgodne z Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności [21] .

dr Marcin Olszówka, Uczelnia Łazarskiego

PRZYPISY

  1. Dz. U. z 2019 r. poz. 1950. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Dz. U. Nr 45, poz. 334 ze zm. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Dz. U. Nr 60, poz. 571 ze zm. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Dz. U. Nr 13, poz. 94 ze zm. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Syntetyczny przegląd stanowisk doktryny przedstawia W. Brzozowski, Obraza uczuć religijnych, [w:] Leksykon prawa wyznaniowego, 100 podstawowych pojęć, red. A. Mezglewski, Warszawa 2014, s. 250-251. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Zakładały to poselskie projekty ustaw zgłoszone w toku VII kadencji Sejmu (druki nr 240 i 2677) – oba odrzucone w pierwszym czytaniu. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. Tak było, gdy np. 29-letnia kobieta wrzuciła mięso wieprzowe na teren jednego z warszawskich meczetów, https://www.newsweek.pl/polska/obrzucala-warszawski-meczet-kawalkami-swinskiego-miesa-uslyszy-zarzuty/fv444t6 [dostęp 10.08.2020]. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. Uchwała TK z 2 marca 1994 r., W 3/93, OTK ZU 1994, poz. 17, pkt II.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. Orzeczenie TK z 7 czerwca 1994 r., K 17/93, OTK ZU 1994, poz. 11, pkt III; wyrok TK z 6 października 2015 r., SK 54/13, OTK ZU 9A/2015, poz. 142, pkt III.4.3.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. Wyrok TK z 6 października 2015 r., SK 54/13, pkt III.3.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. W. Janyga, komentarz do art. 196 [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 1: Komentarz do artykułów 117-221, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2017, Nb. 22; Ł. Pohl, S. Czepita, Strona podmiotowa przestępstwa obrazy uczuć religijnych i jego formalny charakter, „Prokuratura i Prawo” 2012, nr 12, s. 78-82; M. Olszówka, objaśnienia do art. 53 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja RP. Komentarz do art. 1-86, t. 1, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, s. 1265. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Wyrok TK z 6 października 2015 r., SK 54/13, pkt III.3.2 i III.4.3.2; uchwała Sądu Najwyższego z 29 października 2012 r., I KZP 12/12 (OSNKW 2012 nr 11, poz. 112, str. 19) oraz postanowienie SN z 5 marca 2015 r., III KK 274/14 (OSNKW 2015, Nr 9, poz. 72). Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Np. N. Kłączyńska, komentarz do art. 196, [w:] Kodeks karny. Część szczegółowa. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2014, uwagi 1, 4 i 5; W. Wróbel, komentarz do art. 196, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. T. II. Część I. Komentarz do art. 117-211a, red. A. Zoll, Warszawa 2017, uwaga 5a; S. Hypś, komentarz do art. 196, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2018, Nb. 6; M. Budyn-Kulik, Znieważenie uczuć religijnych. Analiza dogmatyczna i praktyka ścigania, „Prawo w Działaniu” 2014, z. 19, s. 4. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Wyrok TK z 6 października 2015 r., SK 54/13, pkt III.4.3.1; W. Wróbel, komentarz do art. 196…, uwaga 5a. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14
  15. M. Olszówka, Obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej i ochrona uczuć religijnych. Analiza prawa polskiego, [w:] Wolność religijna. Perspektywa prawnoporównawcza, red. G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 78-80; K. Szczucki, Kryminalizacja na przykładzie przestępstwa obrazy uczuć religijnych, [w:] O wolność słowa i religii Praktyka i teoria, red. F. Longchamps de Beriér, K. Szczucki, Warszawa 2016, s. 63-67. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 15
  16. Wyrok TK z 6 października 2015 r., SK 54/13, pkt III.4.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 16
  17. N. Kłączyńska, komentarz do art. 196…, uwaga 8. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 17
  18. W. Wróbel, komentarz do art. 196…, uwaga 7; M. Olszówka, Obecność symboli…, s. 84. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 18
  19. Zob. szerzej B. Zalewski, Znieważenie wizerunku Czarnej Madonny z wykorzystaniem logotypu LGBT – analiza prawnokarna, https://www.ordoiuris.pl/wolnosc-sumienia/zniewazenie-wizerunku-czarnej-madonny-z-wykorzystaniem-logotypu-lgbt-analiza#_ftnref60 [dostęp 10.08.2020]. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 19
  20. Zob. szerzej K. Nienałtowska, B. Zalewski, Ochrona uczuć religijnych w wybranych państwach Europy. Analiza prawnoporównawcza z uwzględnieniem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, https://ordoiuris.pl/wolnosc-sumienia/ochrona-uczuc-religijnych-w-wybranych-panstwach-europy-analiza-prawnoporownawcza-z [dostęp 10.08.2020]. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 20
  21. Wyrok ETPC z 25 października 2018 r. w sprawie E.S. przeciwko Austrii, skarga nr 38450/12, HUDOC. W tym przypadku sprawca został skazany za wypowiedź. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 21