Kategorie bazy wiedzy
Realizacja wolności religijnej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Duszpasterstwo wojskowe cz. I
Realizacja wolności religijnej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Duszpasterstwo wojskowe cz. I
Uwagi wstępne
Wolność religijna jest uprawnieniem o uniwersalnym charakterze, a obejmuje swym zasięgiem zarówno szereg podmiotów (człowiek, rodzice, dziecko, kościoły i związki wyznaniowe), jak również dotyczy szerokiego spectrum zachowań w stosunku do wartości utożsamionej z konkretną konfesją. Jednostka może przejawiać różnorodne formy aktywności wyrażającej jej stosunek do religii. Nie jest to uprawnienie o bezwzględnym charakterze, niemniej jednak jak wskazuje się zarówno w orzecznictwie i w literaturze przedmiotu, jest to wartość mająca priorytetowe znaczenie dla jednostki. Korzystanie z wolności religijnej nie sprowadza się wyłącznie do zacisza własnych domostw czy świątyń, ale obejmuje sferę publicznej aktywności konkretnej osoby. Państwo nie powinno być jedynie biernym obserwatorem angażowania się poszczególnych podmiotów w działalność związaną z ich przekonaniami, ale przede wszystkim ma być gwarantem tych uprawnień, tworząc odpowiednie regulacje normatywne oraz powołując do istnienia instytucje, które będą strzec ich przestrzegania.
Przedmiotem niniejszego opracowania są kwestie związane z realizacją wolności religijnej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (SZRP). Pierwsza część poświęcona jest ewolucji struktur organizacyjnych katolickiego duszpasterstwa wojskowego, które sprawuje opiekę duchową nad podmiotami związanymi z polską armią, ale także nad członkami ich rodzin. Analiza istniejących rozwiązań dotyczycących kwestii organizacyjnych SZRP, opierać się będzie na ustawie z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (u.o.O.), które zacznie obowiązywać od dnia 1 lipca 2022 r.
Zgodnie z treścią art. 15 u.o.O., w skład SZRP wchodzą jako ich rodzaje: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Marynarka Wojenna, Wojska Specjalne, Wojska Obrony Terytorialnej, Żandarmeria Wojskowa oraz Wojska Obrony Cyberprzestrzeni. W przypadku zaś ogłoszenia powszechnej lub częściowej mobilizacji oraz w czasie wojny, Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego stają się z mocy prawa częścią SZRP.
W 2009 r. został zawieszony powszechny obowiązek służby wojskowej (nie został, jednakże zniesiony), a ostatni powszechny pobór miał miejsce w grudniu 2008 r. Uznano wówczas, że lepiej jest utrzymywać małą profesjonalną armię, niż rokrocznie wcielać nowych poborowych (Komunikat MON z 02.12.2008 http://web.archive.org/web/20210614055325/http://archiwum2013.mon.gov.pl/pl/artykul/6207.html). Twórcy ustawy o obowiązku obrony Ojczyzny nie zdecydowali się na przywrócenie powszechności obowiązku wojskowego, gdyż jak zauważono, byłoby to obecnie trudne do zrealizowania. Główny nacisk w projekcie położono na podejmowanie dobrowolnej służby wojskowej, motywowanej bądź finansowo (odpowiednie uposażenie), bądź pozafinansowo (np. gwarancje zatrudnienia u obecnego pracodawcy). Pozostawiono, jednakże ewentualność uruchomienia zasadniczej służby wojskowej w formule obowiązkowej w razie zagrożenia bezpieczeństwa Ojczyzny (z uzasadnienia u.o.O.).
Ewolucja struktur duszpasterstwa wojskowego
Tradycja sprawowania opieki duszpasterskiej nad żołnierzami w Polsce sięga X w. Kapelani wyruszali wówczas z rycerstwem na wojnę, bez prawa uczestniczenia w walce. Wzmianki na ten temat możemy odnaleźć w kronikach Galla Annonima, opisującego m.in. udział duchownych w wyprawach Bolesława Chrobrego (J. Odziemkowski, S. Frątczak, Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa 1996, s. 13). Zorganizowane formy duszpasterstwa wojskowego pojawiły się w Polsce pod koniec XVII w. W 1690 r. Sejm Warszawski, zatwierdził utworzenie 36 etatów katolickich kapelanów wojskowych oraz po jednym etacie dla prawosławnych i muzułmanów (T. Sokołowski, Usytuowanie i funkcjonowanie duszpasterstwa w Wojsku Polskim, Warszawa 1996, s. 15). U progu II RP, w odrodzonym Wojsku Polskim w wyniku porozumienia Ministerstwa Spraw Wojskowych z wizytatorem apostolskim Achillesem Rattim z 4 lipca 1918 r., przystąpiono do organizowania struktur organizacyjnych duszpasterstwa. 10 grudnia 1918 r. został powołany Konsystorz Polowy Rzymsko Katolicki, a 5 lutego 1919 r. papież Benedykt XV mianował ks. Stanisława Galla biskupem polowym (A. Strzelecki, Duszpasterstwo wojskowe. Aspekty finansowo-prawne administracji kościelnej, w: Studia z zakresu prawa, Administracji i Zarzadzania UKW 2012/1, s. 99-100.). Usankcjonowanie struktur organizacyjnych biskupstwa polowego dokonało się za sprawą konkordatu podpisanego ze Stolicą Apostolską w dniu 10 lutego 1925 r., gdzie art. V i VII poświęcono tejże instytucji. 25 listopada 1926 r. zostało wydane rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów i Ministra Spraw Wojskowych oraz ministrów: Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w sprawie organizacji kościelnej duchowieństwa wojskowego (Dz. U. z 1926 r., nr 124, poz. 714). Załącznik do owego aktu stanowił Statut Duszpasterstwa Wojskowego w Wojsku Polskiem (pisownia oryg.), zatwierdzony przez Stolicę Apostolską dekretem Nuncjusza Apostolskiego w Polsce z dnia 27 lutego 1926. Na mocy owego dokumentu, cały obszar Rzeczypospolitej został podzielony na parafie wojskowe, na czele których stali kapelani wojskowi (p. 8 Statutu). Zakres personalny parafii obejmował osoby należące do oddziałów, zakładów i formacji wojskowych oraz te podmioty, które zostały powierzone opiece duchowej kapelanów wojskowych. Byli to m.in.: szeregowi wszystkich formacji sił zbrojnych, podoficerowie, rzemieślnicy wojskowi, muzycy zatrudnieni w orkiestrach wojskowych, oficerowie, duchowni, uczniowie i wychowankowie szkół wojskowych, powołani pod broń w wyniku ogłoszenia mobilizacji, inwalidzi wojenni, emeryci wojskowi, personel medyczny, jeńcy i więźniowie wojenni, robotnicy cywilni oraz członkowie rodzin osób służących w wojsku. Władza nad powyższymi kategoriami osób miała charakter personalny. Ponadto wierni ci byli wyłączeni spod jurysdykcji biskupa terytorialnego (p. 9 Statutu). W okresie II wojny światowej kapelani wojskowi towarzyszyli żołnierzom na wszystkich frontach. Kilkunastu poległo na polu walki, zaś około 40 poniosło śmierć w obozach koncentracyjnych. Po zakończeniu działań wojennych, nastąpiła demobilizacja kapelanów. 5 listopada 1945 r. został wydany rozkaz rozformowujący Generalny Wydział Duszpasterstwa Wojska Polskiego i powołujący Duszpasterstwo Ministra Obrony Narodowej Wyznania Rzymsko-Katolickiego. Na jego czele stanął Generalny Dziekan Wojska Polskiego (P. Kaczmarska, Generalny Dziekanat Wojska Polskiego w latach 1945-1964 – https://docplayer.pl/43692893-Patrycja-kaczmarska-generalny-dziekanat-wojska-polskiego-w-latach.html). Statut z 1926 r. formalnie został uchylony na mocy dekretu Rady Ministrów w 25 września 1945 r. Przepisy wprowadzające prawo o aktach stanu cywilnego – art. 2 ust. 9 (Dz. U. z 1945 r., nr 48, poz. 273). 17 listopada 1947 r. rozkazem Nr 12 Ministra Obrony Narodowej, Szefostwo Duszpasterstwa Ministerstwa Obrony Narodowej zostało przemianowane na Generalny Dziekanat Wojska Polskiego (Kapelan Wojskowy 1947, 12, s. 1). Nazwa ta funkcjonowała do czasów odnowienia Biskupstwa Polowego w 1991 r., chociaż do dzisiaj ta nazwa występuje w ustawie o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, która nie została zmieniona w tym zakresie pomimo wielokrotnych nowelizacji.
Podsumowanie
Należy zauważyć, że dzieje duszpasterstwa wojskowego ściśle skorelowane są z dziejami narodu polskiego. XX wiek naznaczony był momentami chwały i upadku polskiego oręża. Kiedy po 123 latach niewoli odzyskaliśmy niepodległość, wydawało się, że żadna siła nie może nam jej zabrać ani ograniczyć. Niestety bardzo szybko się okazało, że nic nie jest dane na zawsze i już po roku Polska musiała stawić czoło armii sowieckiej. Religia zawsze była obecna w Wojsku Polskim, a kapelani, towarzysząc żołnierzom na polach bitewnych, bardzo często sami narażeni byli na utratę zdrowia i życia. W czasach, kiedy jeszcze nikt w wojsku nie myślał o opiece psychologicznej nad żołnierzami, zadanie troszczenia się o dobro duchowe żołnierzy spadało na duchownych różnych wyznań. Konfesjonał zastępował fotel u psychoterapeuty, dając bardzo często ukojenie i nadzieję. Nie można nie dostrzegać roli i poświęcenia duchowieństwa, szczególnie w okresie, kiedy ich podopiecznym groziła śmierć. W momencie zakończenia II wojny światowej władza ludowa chciała uzyskać wpływ na wszystkie sfery aktywności obywatelskiej. Podejmowane były również próby zwerbowania duchowieństwa i uczynienia ich narzędziem dla umacniania „nowego” ustroju. Pomimo pewnych początkowych sukcesów, bardzo szybko okazało się, że większość duchownych nie miała zamiaru podporządkowywać się władzy, płacąc za to bardzo często najwyższa cenę. Okres PRL-u, to czas walki o tożsamość duchową i narodową polskiego żołnierza, którą kapelani wojskowi toczyli pomimo licznych przeciwności losu.
prof. Marek Bielecki
