Kategorie bazy wiedzy

Realizacja wolności religijnej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Duszpasterstwo wojskowe cz. II

Uwagi wstępne

Wydarzenia z 1989 r. spowodowały wyraźną zmianę w podejściu prawodawcy do kwestii związanych z możliwością korzystania z wolności religijnej. Wyraźnie zwiększył się zakres gwarancji, obejmujących zarówno podmioty, którym przyznano uprawnienia w zakresie swobody przekonań, ale także znacznie poszerzono zakres miejsc, w których można było sprawować kult religijny. Symbolem zmian stały się 3 ustawy wyznaniowe uchwalone jeszcze w momencie, gdy władzę sprawowali komuniści. Niemniej jednak było już wówczas wiadome, że nic nie jest w stanie zatrzymać wydarzeń, które wkrótce po ich wydaniu miały miejsce.

Obowiązujące regulacje prawne

Z punktu widzenia organizowania duszpasterstwa wojskowego, szczególne znaczenie ma ustawa z 17 maja 1989 o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (u.g.w.s.w.) oraz ustawa o stosunku państwa do Kościoła w RP – pierwotnie w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (o.K.k.), również z 17 maja 1989 r. Pierwszy z aktów prawnych uregulował sytuację wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, a w szczególności tych, które nie miały indywidualnych regulacji ustawowych. Zgodnie z art. 2 p. obywatele korzystając z wolności sumienia i wyznania mogli zgodnie z zasadami swojego wyznania uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniać obowiązki religijne i obchodzić święta. Na mocy art. 4 ust. 1 p. 2 u.g.w.s.w. powyższe gwarancje rozciągnięto na osoby pełniące służby wojskową lub zasadniczą służbę wojskową w obronie cywilnej. Z kolei art. 19 ust. 2 p. 3, u.g.w.s.w., przyznał kościołom i innym związkom wyznaniowym o uregulowanej sytuacji prawnej możność udzielania posług religijnych oraz organizacji obrzędów i zgromadzeń religijnych dla tych kategorii podmiotów. Status katolickiego duszpasterstwa wojskowego został uregulowany w ustawie o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego. W ogłoszonej wersji u.K.K., prawodawca starał się nie dostrzegać wielowymiarowości wspólnoty katolickiej w Polsce i dopiero od 1991 r., na skutek nowelizacji, art. 1 stanowi, że Kościół katolicki działa w Rzeczypospolitej we wszystkich swoich obrządkach (Dz. U. z 1991 r., nr 107, poz. 459). Są to odpowiednio obrządek: łaciński, bizantyjsko-ukraiński, ormiański i bizantyjsko-słowiański. Zatem regulacje zamieszczone w u.K.K. dotyczą podmiotów reprezentujących powyższe instytucje.

Przywrócenie Ordynariatu polowego w 1991 r. stało się możliwe dzięki przemianom społeczno-politycznym, które miały miejsce w naszym kraju. 21 stycznia 1991 r., papież Jan Paweł II wydał odpowiedni dekret oraz mianował ks. Sławoja Leszka Głódzia na Biskupa Polowego. 21 stycznia został przyjęty przez Konferencję Episkopatu Polski również Statut Ordynariatu Polowego WP, który po zatwierdzeniu przez Stolicę Apostolską wszedł w życie 28 lutego 1991 r. (https://ordynariat.wp.mil.pl/pl/articlesdokumenty-p/1991-01-21i-statut-ordynariatu-wojskowego-czyli-polowego-w-polsce/).

W chwili obecnej status prawny duszpasterstwa wojskowego w Polsce regulują zarówno przepisy prawa powszechnie obowiązującego, jak również wewnętrzne dokumenty kościelne. Polska ustawa zasadnicza nie wspomina wprost o żadnej z form duszpasterstwa specjalnego.  W art. 52 ust. 2 stanowi jednakże, iż wolność religii obejmuje posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują podkr. M. B.  Zatem każdy człowiek, niezależnie od miejsca, w którym aktualnie się znajduje winien mieć zapewnioną możność opieki duszpasterskiej. Jak zauważa Sąd Okręgowy w Szczecinie, w wyroku z dnia 26 marca 2010 r., każda jednostka jest istotą rozumną, obdarzoną wolną wolą, dzięki której zdolna jest do wytwarzania własnego systemu wartości i kierowania się nim w życiu. Człowiek jest więc podmiotem autonomicznym (OSA 2012/4/90-111). Z kolei w uzasadnieniu wyroku z dnia 27 lutego 2002 r. Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, iż: „szacunku dla jednostki, jako autonomicznej, racjonalnej istoty domaga się jej godność, a także jej wolność, która wyraża się w tym, że jednostka według własnych preferencji układa swoje sprawy i ponosi odpowiedzialność za swoje decyzje” (OTK-A 2002/1/6). Zatem, jeżeli wolą konkretnego podmiotu jest pozytywne ustosunkowanie się do wartości religijnych w miejscu pełnienia służby, nie należy ignorować tegoż stanowiska. Z powyższą zasadą koresponduje również dyspozycja wyrażona w art. 25 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którą: „władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”. Powyższa norma obliguje szeroko pojmowaną władzę do różnego rodzaju zachowań. Po pierwsze, zakazana jest ingerencja w sferę religijną i światopoglądową jednostki. Nie należy więc wymagać od podmiotu negatywnego czy też pozytywnego określenia się w kwestii przekonań religijnych. Po drugie, władza nie może dokonywać rozstrzygnięć motywowanych względami religijnymi. Po trzecie, konieczne jest zachowanie przez władze publiczne równego dystansu do przekonań i poglądów religijnych prezentowanych w przestrzeni publicznej. Po czwarte zaś, należy stworzyć odpowiednie warunki dla osób, które publicznie pragną manifestować swoje przekonania religijne (P. Tuleja, Komentarz do art. 25 Konstytucji RP, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II – LEX/el 2021). Podstawowym warunkiem dla wprowadzenia określonych rozwiązań normatywnych czy systemowych jest zachowanie zasady proporcjonalności, która ma szczególne znaczenie w sytuacji ewentualnej kolizji uprawnień osób wierzących i niewierzących. Państwo winno być sprawiedliwym arbitrem, uwzględniającym przy podejmowaniu określonych decyzji różnorakie okoliczności. W kraju takim jak nasz nie można ignorować bogatej tradycji polskiego oręża, które od wieków utożsamiało się z hasłem Bóg, Honor, Ojczyzna. Dlatego też wydaje się nieuprawniona krytyka ze strony tych, którzy chcieliby usunąć wszelkie pierwiastki konfesyjne z uroczystości, w których udział bierze Wojsko Polskie. Z uznaniem należy podejść do rozwiązań zawartych w Ceremoniale Wojskowym Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej z 2015 r. Przewiduje się w nim m.in., że uroczystości o charakterze religijnym z udziałem wojskowej asysty honorowej mogą być organizowane (w uzgodnieniu z przedstawicielami kościołów i związków wyznaniowych) w obiektach sakralnych (np. Msza Święta, nabożeństwo) lub poza nimi (np. polowa Msza Święta, nabożeństwo polowe). W uroczystościach tych mogą brać udział żołnierze w składzie oficjalnej delegacji wojskowej oraz wojskowej asysty honorowej. Należy zauważyć, że udział żołnierzy w uroczystościach o charakterze religijnym jest przedsięwzięciem służbowym. Dowódcy jednostek wojskowych, przy typowaniu żołnierzy do udziału w nich, postępują zgodnie z regulaminami, kierując się poszanowaniem zasad wolności sumienia i wyznania. Indywidualne uczestnictwo żołnierzy w uroczystościach o charakterze religijnym odbywa się na zasadzie dobrowolności.

Prawodawca, umiejscawiając w strukturze SZRP Ordynariat Polowy, realizuje wskazania zawarte w Konstytucji. Konkordat z 1993 r. reguluje funkcjonowanie duszpasterstwa wojskowego w art. 16. Podkreśla się tu fakt, że kierujący duszpasterstwem wojskowym Biskup Polowy, pełni swą funkcję na podstawie norm kanonicznych i statutu zatwierdzonego przez Stolicę Apostolską w porozumieniu z kompetentnymi władzami RP. Żołnierzom zapewniono możliwość swobodnego uczestniczenia we Mszy św. w niedzielę i święta, jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi. W czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny władza kościelna została zobowiązana do skierowania dodatkowych kapłanów do pełnienia funkcji kapelanów wojskowych. Decyzją Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 sierpnia 2006 r., został uregulowany status organizacyjnego usytuowania Ordynariatu Polowego w resorcie obronny narodowej oraz współpraca organów wojskowych z Ordynariatem Polowym (Dz. Urz. MON z 2006 r., nr 16, poz. 202), który dostosowuje funkcjonowanie opieki duszpasterskiej nad żołnierzami do nowych realiów.

Podsumowanie

Duszpasterstwo wojskowe jawi się w całym okresie swego funkcjonowania jako odpowiedzialne zadanie spoczywające zarówno na kapelanach, ale także na całej instytucji Kościoła. Żołnierze są specjalną warstwą społeczną, a wykonując swą codzienną pracę, bronią bezpieczeństwa Ojczyzny i wszystkich obywateli. Jak podkreślał papież Jan Paweł II w Konstytucji „Spirituali Militum Curae” z 21 kwietnia 1986 r., żołnierze ze względu na szczególne warunki życia, wchodząc na stałe w skład sił zbrojnych z własnej woli lub też na mocy prawa powołani do nich na określony czas, potrzebują konkretnej i specyficznej opieki duszpasterskiej. Konstytucyjna, a zarazem soborowa zasada współdziałania państwa i Kościoła,  winna być swoistym drogowskazem dla obu instytucji. Dobro duchowe żołnierzy i ich rodzin winno być punktem odniesienia dla wspólnie realizowanych przedsięwzięć.  Wartości, które niesie ze sobą chrześcijaństwo, zawsze obecne były w Wojsku Polskim, a hasło „Bóg, Honor, Ojczyzna” nadal jest aktualne i współcześnie nabiera szczególnego znaczenia.

prof. Marek Bielecki