Kategorie bazy wiedzy

Relacja między bezpieczeństwem państwa a wolnością religijną cz. I

Wolność religijna jako jedno z podstawowych uprawnień, przysługujące zarówno jednostkom, jak i zorganizowanym wspólnotom, wchodzi w korelacje z innymi wartościami chronionymi przez ustawę zasadniczą, m.in. z szeroko pojmowanym „bezpieczeństwem”. Konstytucja wyodrębnia podmioty, które mogą korzystać ze swobód religijnych, wymieniając wśród nich: osobę ludzką, kościoły i związki wyznaniowe, rodziców i dziecko. Ustawodawca pomija grupy, które nie identyfikują się z żadną religią, jednakże zarówno doktryna, jak i wymiar sprawiedliwości wyraźnie przyznają im analogiczne możliwości wyrażania własnych wartości i poglądów.

Zakres przedmiotowy wolności religijnej obejmuje szerokie spektrum uprawnień realizowanych zarówno w wymiarze osobistym (kult indywidualny), jak i publicznym. Prywatne formy ekspresji religijnej nie podlegają ingerencji ustawodawcy, inaczej dzieje się ze sferą zewnętrzną i w takich sytuacjach zostały wprowadzone potencjalne możliwości ograniczenia wolności religijnej ze względu na przesłankę bezpieczeństwa, określanego w zależności od dokumentu jako „bezpieczeństwo państwa”, „bezpieczeństwo publiczne”, „porządek publiczny”, czy „bezpieczeństwo narodowe”.

W szerokim znaczeniu „bezpieczeństwo” utożsamiane jest ze stanem gwarantującym pewność istnienia i przetrwania. Wartość ta, bywa również rozumiana jako synonim braku zagrożenia, ochrona przed zagrożeniami, a także jako pewność, będąca wynikiem niewystępowania zagrożeń. Najszersze znaczenia ma „bezpieczeństwo państwa”. Część przedstawicieli doktryny utożsamia je z „bezpieczeństwem narodowym”. Można spotkać się z opinią dotyczącą tego, że jest to element polityki państwa w zakresie praktycznej działalności władzy wykonawczej, w aspekcie tworzenia, wykorzystania i utrzymania wszechstronnego potencjału państwa w poszczególnych przedmiotowych strefach bezpieczeństwa. Obok „bezpieczeństwa państwa”, prawodawca wyodrębnia kategorię „bezpieczeństwa publicznego”, które również nie ma legalnej definicji. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na dynamiczność tego zjawiska. Z jednej strony istnieje bowiem pewna stała cecha, która obejmuje funkcjonowanie państwa jako całości, z drugiej zaś ciągła dynamika rozwoju techniki i nauki powoduje możność zarówno niwelowania starych zagrożeń, ale również powstawania nowych. Ostatnim pojęciem, które wymaga dookreślenia jest „porządek publiczny”. Bardzo często prawodawca ustanawiając granice prawa bądź wolności, zestawia obok siebie „bezpieczeństwo” i „porządek publiczny”. Ten ścisły związek pomiędzy obiema wartościami, pozwala stwierdzić, że zapewnienie i ochrona „bezpieczeństwa publicznego” jest warunkiem zapewnienia i ochrony „porządku publicznego”, a z drugiej strony, umacnianie „porządku publicznego” wpływa na utrzymanie „bezpieczeństwa publicznego”. Czasami „porządek publiczny” utożsamia z ładem społecznym ukształtowanym przez zespół norm prawnych i pozaprawnych, harmonizujących życie ludzi w ramach organizacji państwowej i tym samym umożliwiających wypełnianie przez organy państwa zadań ukierunkowanych na zapewnienie optymalnych warunków życia i normalnego funkcjonowania państwa (W. Lis, Bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek publiczny jako sfera działania administracji publicznej, Lublin 2015, s. 62). W jednym ze swoich orzeczeń, Sąd Najwyższy zdefiniował zjawisko zakłócania „porządku publicznego”. Jest to jego zdaniem „wywołanie stanu, który w danym miejscu, czasie i okolicznościach, zgodnie z przyjętymi zwyczajami i obowiązującymi przepisami, uważa się za nienormalny i który, w obiektywnym odbiorze, odczuwany jest jako utrudnienie lub uniemożliwienie powszechnie akceptowanego sposobu zachowania się w miejscach dostępnych dla bliżej nieokreślonej liczby osób” (Wyrok Sadu Najwyższego z 2 grudnia 1992 r., (III KRN 189/92).

Termin „bezpieczeństwo państwa” będziemy postrzegać jako pożądany stan, gwarantowany przez szeroko pojmowaną władzę, zarówno w aspekcie formalnym (normy prawne), jak i materialnym (instytucje stojące na straży bezpieczeństwa), odnoszący się zarówno do relacji zewnętrznych (międzynarodowych), jak i wewnętrznych na płaszczyźnie władza – jednostka, prawa (wymiar wertykalny) oraz pomiędzy poszczególnymi jednostkami (wymiar horyzontalny). W określeniu tym będą zawierać się zarówno takie pojęcia jak „bezpieczeństwo publiczne” czy „porządek publiczny”.

Żadne uprawnienie, w tym również wolność religijna, nie jest wartością absolutną i podlega ograniczeniom. Art. 53 ust. 5 konstytucji, obok bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego, wymienia m.in.: zdrowie, moralność, wolności i prawa innych osób, a art. 31 ust. 3 konstytucji, dodatkowo wskazuje ochronę środowiska. Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zamiast bezpieczeństwa państwa, wyodrębnia bezpieczeństwo publiczne (art. 9 ust.2). Z kolei ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ograniczając możliwość rejestrowania związku wyznaniowego, nakazuje respektowanie władzy rodzicielskiej (art. 33 ust. 3 g.w.s.w.),  W art. 3 ust. 1 g.w.s.w, mowa jest o porządku, bez określenia, że chodzi o porządek publiczny. Podobnie w art. 27 ust. 1 g.w.s.w., dotyczącym działalności kościołów i związków wyznaniowych.

Wszelkie ograniczenia wymagają formy ustawowej. Zgodnie z konstytucją, zakazuje się ograniczenia wolności religijnej w czasie stanu wojennego i wyjątkowego (art. 233 ust. 1). Bardzo istotna gwarancja, zarówno z punktu widzenia osób wierzących, jak i niewierzących, dotyczy zakazu ograniczania wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku (art. 233. ust. 2). Jest to powtórzenie, a zarazem konkretyzacja dyspozycji zawartej w art. 32, w myśl której wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne, a ponadto nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), w jednym ze swoich orzeczeń sprecyzował jak winna wyglądać forma wprowadzania ograniczeń wolności religijnej odnosząc się także do relacji pomiędzy wolnością religijną a przynależnością do partii politycznej, uznawanej przez rząd za terrorystyczną (Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 2 grudnia 2014 r. (31706/10). ETPC wskazał tu na możliwość ograniczania wolności, które „… może być wprowadzone, między innymi, dla zapobiegania terrorystycznej indoktrynacji indywidualnych osób i/lub grup łatwo poddających się zewnętrznym wpływom, kiedy celem takiej indoktrynacji jest skłonienie ich do działania i myślenia w konkretny sposób (…) pewne formy identyfikacji z organizacją terrorystyczną, a zwłaszcza apologia takiej organizacji, może być postrzegana jako uzewnętrznienie poparcia dla terroryzmu oraz podżeganie do przemocy i nienawiści. (…) rozpowszechnianie przekazów pochwalających sprawcę napaści, umniejszanie ofiar napaści, zbieranie pieniędzy na rzecz organizacji terrorystycznych lub udział w podobnych działaniach może stanowić czyn w postaci podżegania do przemocy terrorystycznej”.

Prezentowana reglamentacja w korzystaniu z wolności religijnej dotyczy rozwiązań o charakterze ogólnym. Warto przyjrzeć się jak prawodawca uregulował szczegółowe uprawnienia zawierające się w zakresie wolności religijnej, które zostają ograniczane ze względu na ochronę bezpieczeństwa państwa. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przewiduje realizację wspólnotowego wymiaru wolności religijnej poprzez możliwość tworzenia przez kościoły i związki wyznaniowe organizacji mających na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom (art. 19 ust. 2 p. 14 g.w.s.w.). W art. 29 ust. 1 g.w.s.w, zostały doprecyzowane zasady ich funkcjonowania.

Ustawa prawo o stowarzyszeniach nie zawiera w swej treści regulacji odnoszących do możliwości ograniczenia prawa do zrzeszania się w oparciu o przesłankę ochrony bezpieczeństwa państwa. Znajduje się w niej jedynie ogólne sformułowanie określające, że sąd na wniosek organu nadzorującego lub prokuratora może rozwiązać stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszenie prawa (art. 29 u.p.s.). Ustawa zasadnicza zakazuje istnienia zrzeszeń, których cel lub działalność są sprzeczne z konstytucją lub ustawą (art. 58 ust. 1). Zdecydowanie większy zakres ograniczeń praw związanych z realizacją wolności religijnej zawarł prawodawca w ustawie prawo o zgromadzeniach. Zamieszczone tam regulacje przewidują możliwość rozwiązywania różnorodnych zgromadzeń przez przedstawiciela organu gminy, jeżeli jego przebieg zagraża życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach oraz powoduje istotne zagrożenia bezpieczeństwa lub porządku ruchu drogowego, na drogach publicznych (art. 20, 25, 28 ust. 1 u.p.z.).

Obecnie, kiedy poczucie bezpieczeństwa wyraźnie maleje, ludzie skłonni są rezygnować z wielu uprawnień, byleby tylko zapewnić sobie i najbliższym dotychczasową stabilność życia. Nie dziwią więc coraz to nowe inicjatywy władz, wprowadzających kontrowersyjne regulacje chociażby w zakresie ochrony przed działaniami terrorystycznymi. Taka sytuacja wiąże się niejednokrotnie z pokusą, aby ponad konieczność ingerować w podstawowe swobody jednostek i grup społecznych. Wszelkim tego typu działaniom powinna przyświecać „zasada proporcjonalności”, zezwalająca tylko na tyle ograniczeń, na ile jest to konieczne w danej sytuacji.

prof. Marek Bielecki