Kategorie bazy wiedzy

Relacja między bezpieczeństwem państwa a wolnością religijną cz. II

W świetle stanowiska doktryny, zakres wolności sumienia obejmuje m.in. swobodę przyjmowania zarówno przekonań religijnych, jak i przekonań filozoficzno-światopoglądowych (areligijnych), które można uzewnętrznić indywidualnie i wspólnotowo, analogicznie do przekonań religijnych. W sensie negatywnym wolność religijna oznacza negację Boga. Wolność sumienia i wyznania nie sprowadza się jedynie do wyznawania przekonań religijnych, ale w równym stopniu poręcza swobodę wyznawania każdych, zaakceptowanych przez jednostkę według własnego, niczym nieograniczonego wyboru. Ponadto oznacza, że każdy ma prawo do niezależnego określenia własnej postawy wobec religii jako religijnej, antyreligijnej lub indyferentnej (J. Szymanek, Konstytucjonalizacja prawa do wolności myśli, sumienia religii i przekonań [w:] Studia z prawa wyznaniowego 2007/10, s. 94-95).

Uszczegółowienie uprawnień wchodzących w zakres wolności religijnej, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i wspólnotowym, dokonuje się na mocy ustaw regulujących stosunek państwa do poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych. Ich materia jest w części zbieżna z ustawą o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, niemniej jednak występują pewne różnice, wynikające w znacznym stopniu ze specyfiki danego wyznania. Nie sposób analizować regulacji zawartych w 15 ustawach, dlatego też skupimy uwagę na ustawie o stosunku państwa do Kościoła katolickiego (u.k.k.), stanowiącej punkt odniesienia dla większości pozostałych, nie wliczając tych uchwalonych w okresie międzywojennym. Istniejące ograniczenia wolności religijnej, ze względu na bezpieczeństwo, dotyczą sfery sprawowania kultu publicznego. Prawodawca stanowi, że jeżeli akt ten dokonuje się na drogach, placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności publicznej, podlega uzgodnieniu z właściwym organem sprawującym zarząd lub upoważnionym do dysponowania nimi (art. 15 u.k.k.). Pojęciem, wymagającym wyjaśnienia jest „kult publiczny”. Zgodnie z kan. 848 § 2 mamy z nim do czynienia, jeżeli jest sprawowany w imieniu Kościoła przez osoby prawnie do tego wyznaczone z zachowaniem aktów zatwierdzonych przez władzę kościelną.

Ograniczenia dotyczą także religijnych uroczystości pogrzebowych i nabożeństw za zmarłych sprawowanych na cmentarzach komunalnych. Kompetencje państwa nie odnoszą się bowiem do nekropolii wyznaniowych. W odniesieniu do cmentarzy, przepisy porządkowe mogą być wydawane przez organy samorządu terytorialnego. W myśl art. 40 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym, w zakresie nieuregulowanym w odrębnych ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązujących, rada gminy może wydawać przepisy porządkowe, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Z kolei bezpieczeństwo ruchu drogowego wymaga, aby organizacja procesji, pielgrzymek lub innych imprez o charakterze religijnym na drogach publicznych, podlegała uzgodnieniu z właściwymi organami administracji rządowej i samorządowej. Podejmowania powyższych czynności nie wymaga się w przypadku konduktów pogrzebowych odbywających się stosownie do miejscowego zwyczaju (art. 16 u.k.k.). Warto jednakże zauważyć, że kondukty pogrzebowe, poruszające się po drogach publicznych, w celu zapewnienia bezpieczeństwa pozostałym uczestnikom ruchu winny mieć osoby odpowiedzialne za utrzymanie porządku, jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia „bezpiecznego przemarszu”. Ich rola sprowadza się do dawania poleceń i sygnałów podmiotom znajdującym się na drodze. Ponadto wymaga się, aby osoby te ukończyły wymagane szkolenia.

Warto również w tym miejscu odnieść się do gwarancji w zakresie realizowania tzw. „duszpasterstwa specjalnego” dla nieletnich przebywających w zakładach poprawczych (art. 30 ust. 3 u.k.k.) oraz dorosłych skazanych na karę aresztu lub pozbawienia wolności (art. 33 ust. 1 i 2 u.k.k.). Co prawda ograniczenia wolności religijnej w stosunku do ww. kategorii podmiotów dotyczą raczej miejsc odbywania kary i w tym zakresie nie mają większego związku z ochroną „bezpieczeństwa państwa”, chyba że więzienia, areszty i zakłady poprawcze potraktować jako instytucje chroniące „bezpieczeństwo państwa” i wszelkie regulacje tam obowiązujące za mające na celu troskę o jego zachowanie. Może się jednak zdarzyć, że osoby te uczestniczą w uroczystościach lub obrzędach (pogrzeb osoby najbliższej) na zewnątrz zakładu i wówczas, aby nie doszło do ucieczki, nadzorowane są przez opiekunów bądź funkcjonariuszy Służby Więziennej. Szczegóły nadzoru ustalane są w regulaminach wewnętrznych.

Pomimo tego, że art. 233 ust. 1 zakazuje ograniczenia wolności religijnej w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, ustawodawca w ustawach szczegółowych odniósł się do realizacji praw bezpośrednio związanych z wolnością religijną. W ustawie o stanie wyjątkowym (u.s.w.), przewiduje się możliwości czasowego zawieszenia praw do organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń oraz organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz prowadzonych w ramach działalności kulturalnej imprez artystycznych i rozrywkowych, niebędących imprezami masowymi (art. 16 ust. 1 i 2 u.s.w.). Ustawa o stanie wojennym (u.s.woj.), dodatkowo zawiesza prawo do zrzeszania się poprzez nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, których działalność może utrudnić realizację zadań obronnych (art. 22 u.s.woj.).

Wolność religijna podlega ochronie w okresie stanu klęski żywiołowej, który wraz ze stanem wojennym i wyjątkowym zaliczamy jest przez konstytucję do stanów nadzwyczajnych (art. 228 ust. 1 w zw. z art. 233 ust. 3). Ustawodawca w art. 233 ust. 3 zawarł katalog praw, które mogą być ograniczane bez wymienienia wolności religijnej. Jednakże analizując tekst ustawy o klęsce żywiołowej (u.k.ż), można wyodrębnić prawa ściśle skorelowane z wolnością religijną, podlegające ograniczaniu. Art. 20 ust. 1. u.k.ż, określa podmioty, podlegające pod regulacje ustawowe, wymieniając wśród nich m. in. osoby fizyczne zamieszkałe lub czasowo przebywające na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej oraz osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, mające siedzibę lub prowadzące działalność na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej.

Kościoły i związki wyznaniowe oraz tworzone przez nie osoby prawne nie zostały wyłączane spod zakresu ustawy na wzór regulacji zawartych w prawie o zgromadzeniach czy prawie o stowarzyszeniach, zatem nie możemy wykluczyć, że nakładane przez ustawodawcę obowiązki, dotyczą również tych podmiotów. Mogą one zostać zobowiązane, m.in. do: obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń; przeprowadzenia ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów; dokonania przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części; nieorganizowania lub nieprzeprowadzania imprez masowych czy udostępnienia nieruchomości lub rzeczy ruchomych (art. 21 ust. 10 – 12 i 14-16 u.k.ż). Z kolei osobom fizycznym zatrudnionym u pracodawcy może zostać nakazany obowiązek pracy w niedziele i święta (art. 20 ust. 2, p. 2).

Charakterystyka rozwiązań obowiązujących w stanach nadzwyczajnych, pozwala stwierdzić, że zakładany przez prawodawcę zakaz ograniczania wolności religijnej, nie może zostać w pełni zrealizowany ani przez ustawodawcę, ani przez podmioty stosujące prawo. Zakres przedmiotowy wolności religijnej obejmuje szerokie spektrum uprawnień realizowanych zarówno w wymiarze osobistym (kult indywidualny), jak i publicznym. Prywatne formy ekspresji religijnej nie podlegają ingerencji ustawodawcy, inaczej dzieje się ze sferą zewnętrzną i w takich sytuacjach zostały wprowadzone potencjalne możliwości ograniczenia wolności religijnej ze względu na przesłankę bezpieczeństwa, określanego w zależności od dokumentu jako „bezpieczeństwo państwa”, „bezpieczeństwo publiczne”, „porządek publiczny” czy „bezpieczeństwo narodowe”. Pomimo konstytucyjnych gwarancji dotyczących braku możliwości ograniczania wolności religijnej w czasie stanów wyjątkowych, nie można zagwarantować ich pełnego przestrzegania. Dzieje się tak dlatego, że wolność religijna zawiera w swoim zakresie wiele innych konstytucyjnych swobód, które mogą funkcjonować niezależnie od niej, np. wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się czy swoboda wypowiedzi. Jeżeli zaś któreś z konstytucyjnych praw skorelowanych z wolnością religijną podlega restrykcjom, nie pozostaje to również bez wpływu na nią samą.

prof. Marek Bielecki