Kategorie bazy wiedzy

Sprzeciw sumienia w prawie europejskim

Sprzeciw sumienia w prawie europejskim

Podstawowym przepisem chroniącym wolności i prawa religijne w europejskim systemie praw człowieka jest art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej EKPCz). Określa on wolność myśli, sumienia i wyznania. W ustępie pierwszym stanowi on, że „każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne”. Ustęp drugi ma następującą treść: „wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”. Wydaje się więc, że wykładnia językowa uprawnia do twierdzenia, że norma ta może być źródłem ochrony dla sprzeciwu sumienia. Nie oznacza to jednak, że Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, w ramach stosowania wykładni Konwencji, jako żywego instrumentu, w zgodzie z koncepcją marginesu oceny nie poszukiwał ochrony dla sprzeciwu sumienia w treści EKPCz. Stwierdzić należy, że prawo do powołania się na odmowę służby wojskowej jest najczęstszym przypadkiem ochrony klauzuli sumienia przez ETPCz, który uznał za jej źródło art. 9 ust. 1 EKPCz (Wyrok ETPCz z dnia 7 lipca 2011 r. w sprawie Bayatyan p. Armenii, skarga nr 23459/03). Trybunał w Strasburgu stwierdził także, iż „państwo jest zobowiązane do zorganizowania systemu opieki zdrowotnej w taki sposób, aby zapewnić skuteczne korzystanie z wolności sumienia pracowników służby zdrowia” [1] , co ważne pogląd ten został wyrażony w orzeczeniu dotyczącym aborcji.

Kolejnym orzeczeniem jest przypadek urzędnika stanu cywilnego oraz psychoterapeuty i sprawa Eweida i in. p. Wielkiej Brytanii. To właśnie w tym wyroku występuje najczęstsze odniesienie się przez ETPCz do problemu klauzuli sumienia. Ostatecznie uznał on, że odmowa wykonania obowiązku prawnego, z uwagi na konflikt z przekonaniami religijnymi, wchodzi w zakres ochrony art. 9 EKPCz, także w przedmiocie innym niż obowiązek służby wojskowej [2] .

Natomiast pewne znaczenie ma art. 10 Karty Praw Podstawowych, zawiera on podobną normę, jak art. 9 EKPCz określający wolność myśli, sumienia i religii. W założeniu prawodawcy europejskiego zakres art. 10 ust. 1 KPP miał odpowiadać treści całego art. 9 EKPCz. Jednak w art. 10 ust. 2 KPP, który w oficjalnym tłumaczeniu – urzędowej wersji językowej w języku polskim określa, że „uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa”. Wobec dotychczasowej ochrony językową treścią konwencji, jest nowa gwarancja wyrażona expressis verbis w europejskim systemie praw człowieka, wskazująca na proces precyzowania i konkretyzacji praw, i wolności jednostki. Karta Praw Podstawowych nie jest co prawda w Polsce bezpośrednim źródłem prawa, ponieważ zgodnie z art. 1 ust. 1 Protokołu nr 30 załączonego do Traktatu z Lizbony wobec Polski, jak i Zjednoczonego Królestwa nie można skutecznie powołać się na jej treść [3] , to jednak w literaturze wyrażono pogląd, iż „standardy zawarte w KPP w Polsce obowiązują, bądź jako standardy konstytucyjne, bądź jako obowiązujące nas standardy międzynarodowe” [4] co oznacza, że nie obowiązują one wprost, lecz wskazują doskonale kierunek rozwoju praw człowieka oraz pozwalają ustalić treść innych norm chroniących „prawa podstawowe”.

Jednakże wydaje się, że tekst art. 10 ust. 2 KPP zarówno w języku angielskim: „the right to conscientious objection is recognised, in accordance with the national laws governing the exercise of this right”, jak i francuskim: „le droit à l’objection de conscience est reconnu selon les lois nationales qui en régissent l’exercice” pozwala na twierdzenie, iż prawidłowym winno być tłumaczenie „uznaje się prawo do sprzeciwu sumienia..”, choć wersja niemieckojęzyczna sugeruje wyłącznie prawo do odmowy służby wojskowej: „das Recht auf Wehrdienstverweigerung aus Gewissensgründen wird nach den einzelstaatlichen Gesetzen anerkannt, welche die Ausübung dieses Rechts regeln”, bowiem „wehrdienst“ oznacza służbę wojskową [5] .

Wskazać należy, że orzecznictwo ETPCz należy stosować zawsze zgodnie ze swobodą przyznaną państwu i sędziemu krajowemu. Jest to wyrazem koncepcji marginesu oceny (ang. a margin of discretion). Z uwagi na różną historię, rożną kulturę, w tym kulturę prawną, różne porządki prawa wewnętrznego, sama ogólność norm systemu praw człowieka mogłaby nie być wystarczająca. Stosowanie praw człowieka, mogłoby oznaczać narzucanie rozwiązań z gruntu nieakceptowalnych w danych społeczeństwie czy kulturze. Koncepcja marginesu oceny/uznania jest teoretycznym i praktycznym modelem pozwalającym na uwzględnianie różnic, zwłaszcza specyfiki społecznego i kulturowego kontekstu poszczególnych państw. Najwyraźniej widać to w kwestiach światopoglądowych, religijnych, kwestiach moralności.

Koncepcja marginesu oceny, polega na swobodzie, jaką organ międzynarodowy (Sąd, Trybunał, Komitet) pozostawia organom krajowym, zwłaszcza sądom konstytucyjnym w stosowaniu aktów prawa międzynarodowego i standardów praw człowieka.

Dlatego też wiążące w Polsce jest stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, który po analizie hard law i orzecznictwa ETPCz oraz soft law, w zgodzie z koncepcją marginesu oceny, doszedł do słusznych wniosków, iż „nie ma zatem podstaw do formułowania odrębnego prawa do „klauzuli sumienia”, a – w konsekwencji – nie ulega wątpliwości, że ustawodawca nie może dowolnie kształtować tego „przywileju” albo go znosić, lecz musi respektować konstytucyjne warunki ustanawiania ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji). W ocenie Trybunału, prawo lekarza, jak każdej innej osoby, do powstrzymania się od działań sprzecznych z własnym sumieniem wypływa wprost z wolności gwarantowanej przez Konstytucję” [6] .

dr Michał Skwarzyński, adwokat

PRZYPISY

  1. Sprawa R. R. p. Polsce, skarga nr 27617/04, Wyrok ETPCz z dnia 26 Maja 2011 r., pkt. 206. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Sprawa Eweida i in. p. Wielkiej Brytanii, skargi nr 48420/10, 59842/10, 51671/10, 36516/10, Wyrok ETPCz z dnia 15 stycznia 2013 r., pkt. 105. W literaturze występują poglądy kwestionujące źródło sprzeciwu sumienia w wolności sumienia i wyznania, krytykujące wyrok polskiego TK w tej materii, zob. W. Brzozowski, Prawo lekarza do sprzeciwu sumienia (po wyroku Trybunału Konstytucyjnego), PiP nr7/2017 r., s. 23-30. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Szerzej zob. A. Wyrozumska, Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej [w:] Obywatel Unii. Tom VI Traktat z Lizbony, I. Skomerska – Muchowska, A. Wyrozumska, Warszawa 2010, zob. s. 219 i n. oraz K. Kowalik – Bańczyk, Konsekwencje przyjęcia protokołu polsko-brytyjskiego dotyczące stosowania Karty Praw Podstawowych, [w:] Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, red. A. Wróbel, Warszawa 2009, s. 136-138. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. R. Wieruszewski, Postanowienia Karty Praw Podstawowych w świetle wiążących Polskę umów międzynarodowych i postanowień Konstytucji RP z 1997 r. [w:] Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008, s. 143. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Szerzej zob. M. Skwarzyński, Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka, Przegląd Sejmowy 2013, nr 6, s. 12 i n., M. Skwarzyński, Protecting Conscientious Objection as the “Hard Core” of Human Dignity, Ius Novum 2/2019, s. 270-291. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 4.4.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6