Kategorie bazy wiedzy

Sprzeciw sumienia w świetle Konstytucji RP

Sprzeciw sumienia w świetle Konstytucji RP

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, który dotyczył klauzuli sumienia lekarza  [1] . Polska Konstytucja określa w art. 53 ust. 1 i 2 gwarantuje wolność wyznania i stanowi, że: „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. Z kolei art. 53 ust. 3 Konstytucji RP określa prawo rodziców „do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami”. Natomiast ustęp 5 zawiera klauzulę limitacyjną: „wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”.

W swoim orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny zasadnie stwierdził, że wolność sumienia „sama będąc podstawowym prawem człowieka, jest jednocześnie źródłem wielu innych praw i wolności, jest swoistym „prawem praw”” [2] , a jej istota „bywa uznawana za ponadpozytywną, aksjologicznie związaną z samą naturą człowieka, będącą istotnym elementem jego godności. Stąd system prawny, który by jej nie gwarantował, „byłby ab initio niepełnym, nieskutecznym i nieefektywnym, a w konsekwencji także niedemokratycznym, bo odbiegającym od wzorca państwa respektującego konieczne minimum minimorum w zakresie ochrony praw człowieka” (J. Szymanek, Wolność sumienia i wyznania…, s. 39). Konieczność jej poszanowania jest ściśle powiązana z poszanowaniem i ochroną godności człowieka, co jest obowiązkiem władz publicznych” [3] .

Trybunał Konstytucyjny odwołał się wprost do soft law prawa międzynarodowego, jak Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i stwierdził, że: „chociaż rezolucja RE z 7 października 2010 r. nie ma mocy wiążącej, to nie mogła pozostawać bez znaczenia dla rozważań czynionych w niniejszej sprawie, ponieważ ustanawia uniwersalny standard ochrony osób wykonujących zawody medyczne (por. O. Nawrot, Klauzula sumienia w zawodach medycznych…, s. 20-22). W jej świetle prawo do sprzeciwu sumienia jest bardzo szeroko zakreślone zarówno przedmiotowo, jak i podmiotowo, gdyż obejmuje również inne niż osoby fizyczne podmioty świadczące usługi medyczne” [4] . To właśnie po analizie orzecznictwa ETPCz i rozwoju soft law Trybunał Konstytucyjny wskazał, że „możliwość skorzystania z klauzuli sumienia jest jednym z praw człowieka” [5] .

Trybunał Konstytucyjny stwierdził w konkluzji, że „nie ma zatem podstaw do formułowania odrębnego prawa do „klauzuli sumienia”, a – w konsekwencji – nie ulega wątpliwości, że ustawodawca nie może dowolnie kształtować tego „przywileju” albo go znosić, lecz musi respektować konstytucyjne warunki ustanawiania ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji). W ocenie Trybunału, prawo lekarza, jak każdej innej osoby, do powstrzymania się od działań sprzecznych z własnym sumieniem wypływa wprost z wolności gwarantowanej przez Konstytucję” [6] .

Rozwijając argumentację Trybunału Konstytucyjnego należy podjąć próbę założenia, że to nie prawo człowieka do wolności sumienia i wyznania byłoby źródłem ochrony sprzeciwu sumienia. Należałoby i odnaleźć inne źródło aksjologiczne, które byłoby wyrażone w porządku normatywnym praw człowieka. Nie sposób jednak wskazać inne prawo człowieka, aby nie popaść w sprzeczności logiczne, pomijając prawo człowieka do wolności sumienia i religii. Pogląd ten przyjmują wcześniejsze [7] i późniejsze badania naukowe [8] .

Podkreślić należy, że zasadniczy kierunek badań naukowych sprzeciwu sumienia dotyczy praw lekarza i pielęgniarki [9] , ewentualnie wskazywane są zagadnienia aksjologiczne dotyczące sumienia [10] , bądź aksjologicznego kontekstu normatywnego [11] , rzadziej choć również sprzeciw sumienia jest wiązany z zawodami prawniczymi [12] .

Najbardziej znanym przypadkiem jest ten dotyczący profesora Bogdana Chazana. Zgodnie z tym wyrokiem TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14 miał prawo odmówić wykonania niekryminalizowanej aborcji, ale również miał on także prawo odmówić wskazania miejsca, gdzie pacjentka mogła dokonać aborcji.

To orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego jest pomijane w debacie publicznej i podobne zachowanie dyrektora–lekarza Bogdana Chazana budzi już wątpliwości, natomiast dyrektor Bogdan Chazan w opinii wielu osób, nie może już odmówić wskazania miejsca dokonania aborcji przez pacjentkę. Oczywiste jest przy tym, że nie zmienia się zakres godności osoby oraz jak zmienia się zakres ochrony wolności sumienia i wyznania wraz ze zmianą wyłącznie zawodu [13] .

Oczywiście prawo do powoływania się na sprzeciw sumienia nie jest prawem nieograniczonym. Po pierwsze, sprzeciw powinien być prawem subsydiarnym, to jest takim, który może być realizowany jako ostateczny sposób ochrony prawa człowieka do wolności sumienia i religii, gdyż nie dało się konfliktu rozwiązać w inny sposób. Po drugie, prawo do sprzeciwu sumienia musi być w konkretnym przypadku uzasadnione. Pomocne wydaje się kryterium, iż zmierza do ochrony dóbr chronionych w systemie prawa pozytywnego czy pozapozytywnego, prawa naturalnego. Trybunał w Strasburgu określił odniesienie się do kryterium poglądów, które osiągnęły odpowiedni poziom przekonywania, powagi, spójności czy znaczenia w społeczeństwie [14] . Po trzecie dobro, które chce chronić powołujący się na sprzeciw sumienia powinno być także współmierne – proporcjonalne wobec obowiązków nałożonych przez ustawę, których z uwagi na konflikt sumienia zobowiązany nie może wykonać [15] .

dr Michał Skwarzyński. adwokat

PRZYPISY

  1. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 3.2.3, 3.2.4, 4.4.1, 4.4.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 4.1.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 4.1.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 3.2.4. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 3.2.4. in fine. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 4.4.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. M. Skwarzyński, Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka, ,,Przegląd Sejmowy” 6/2013, s. 9-26. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. L. Bosek, Komentarz do art. 53 Konstytucji RP RP (w:) Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, Warszawa 2016, (red.) M. Safjan, L. Bosek, s. 1249-1251, 1257-1258, 1263-1264, pkt. 5, 33, 50, 51;  J. Pawlikowski, Spór o medyczną klauzulę sumienia a konstytucyjne zasady równości i bezstronności światopoglądowej władz publicznych, Przegląd Prawa Wyznaniowego, nr 22/2019, s. 42-44; M. Olszówka, Analiza projektu ustawy o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustawy o diagnostyce laboratoryjnej oraz ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, zawartego w druku senackim nr 1034/IX kadencja (sprzeciw sumienia), Przegląd Prawa Wyznaniowego, nr 22/2019, s. 371-374. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, Lublin 2014, passim; A. Zoll, Prawo lekarza do odmowy udzielenia świadczeń zdrowotnych i jego granice, ,,Prawo i Medycyna”, 13/2003, s. 18; L. Bosek, Prawo osobiste do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem na przykładzie lekarza, ,,Forum prawnicze” 1/2014, s. 17; L. Bosek, Problem zakresowej niekonstytucyjności art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, [w:] Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014, s. 96-100, O. Nawrot, Klauzula sumienia w zawodach medycznych w świetle standardów Rady Europy, ,,Zeszyty prawnicze Biura Analiz Sejmu” 3/2012, s. 12-16 Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. A. Szostek, Kategoria sumienia w etyce, [w:] Sprzeciw sumienia w praktyce…, s. 15-25. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. A. Zoll, Klauzula sumienia, [w:] Sprzeciw sumienia w praktyce…, s. 77-85, M. Skwarzyński, Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka, ,,Przegląd Sejmowy” 6/2013, s. 17-21; L. Bosek, Prawo osobiste…, 87-89, 92-95, L. Bosek, Problem zakresowej…, s. 87-90, 100-103; O. Nawrot, Prawa człowieka, sprzeciw sumienia i państwo prawa, [w:] Sprzeciw sumienia w praktyce…, s. 107-109. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Szerzej zob. A. Machnikowska, Klauzula sumienia w zawodzie prawnika [w:] Klauzula sumienia w państwie prawa, red. O. Nawrot, Sopot 2015, s. 127-142; J. Zajadło, Sędzia pomiędzy moralnym przekonaniem a wiernością prawu (na przykładzie orzecznictw sądów amerykańskich w sprawach niewolnictwa) [w:] Klauzula sumienia w państwie…, s. 143-161; Z. Cichoń, Klauzula sumienia w różnych zawodach, w: Prawnik Katolicki a wartość prawa, Kraków 1999, s. 44-51. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Szerzej zob. M. Skwarzyński, „Korzystanie ze sprzeciwu sumienia w kontekście zasady równouprawnienia i kryterium zawodu”, Studia z Prawa Wyznaniowego, nr 19/2016, s. 63-83. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Sprawa Bayatyan p. Armenii, skarga nr 23459/03, Wyrok ETPCz z dnia 7 lipca 2011 r., pkt. 110, sprawa Eweida i in. p. Wielkiej Brytanii, skargi nr 48420/10, 59842/10, 51671/10, 36516/10, Wyrok ETPCz z dnia 15 stycznia 2013 r. pkt. 82, sprawa Jakóbski p. Polsce, skarga nr 18429/06, Wyrok ETPCz z dnia 7 grudnia 2010 r. pkt. 44, Sprawa Leela Förderkreis e.V. i in. p. Niemcom, skarga nr 58911/00, Wyrok ETPCz z dnia 6 listopada 2008 r., pkt. 80. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14
  15. Szerzej zob. M. Skwarzyński, Sprzeciw sumienia w europejskim…,. s. 23-26, M. Skwarzyński, „Protecting Conscientious Objection as the “Hard Core” of Human Dignity, Ius Novum 2/2019, s. 289-291. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 15