Kategorie bazy wiedzy

Symbole religijne w przestrzeni publicznej

Symbole religijne w przestrzeni publicznej

W orzecznictwie sądowym brak jest definicji pojęcia „symboli religijnych”. Dlatego nie znajdziemy jednolitej wykładni norm prawnych w przypadku sporów odnoszących się do symboli religijnych w przestrzeni publicznej. W konsekwencji prowadzić to może do wielu nadużyć interpretacyjnych orzekających sądów oraz działań władz centralnych czy samorządowych.  Natomiast rosnąca liczba spraw w tym zakresie powoduje liczne problemy zarówno dla polskiego wymiaru sprawiedliwości, jak również w zakresie stosunków społecznych. Jednocześnie wymiar sprawiedliwości powinien zająć się definicją „symboli religijnych”, mając na uwadze Kościoły i wspólnoty wyznaniowe działające na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Jednak warto zwrócić uwagę na dotychczasowe spory w zakresie definicji i symboliki krzyża świętego, które pojawiły się niejednokrotnie w orzecznictwie sądów powszechnych.

Jako pierwszy należy omówić wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi w sprawie, której nastąpiło powództwo osoby prywatnej przeciwko gminie w zakresie ochrony dóbr osobistych poprzez umieszczenie krzyża w sali posiedzeń Rady Miejskiej. Należy w tym miejscu wskazać, że Sąd Apelacyjny w Łodzi oddalił apelację skarżącego, który powoływał się na art. 25 ust. 2 Konstytucji RP [1] .  W wyroku sądu [2] zauważono, że symbol krzyża w doświadczeniach Narodu Polskiego, poza wymową religijną w istocie wszystkich wyznań chrześcijańskich, a nie tylko jednego, wpisał się do świadomości społecznej także jako symbol śmierci, bólu, cierpienia, poświęcenia, oddania czci wszystkim, którzy walczyli i polegli za wolność i niepodległość w okresie walki narodowowyzwoleńczej w czasie rozbiorów oraz w okresie wojny z najeźdźcą. Symbolem krzyża oznacza się od wieków mogiły przodków, miejsca narodowej pamięci. W zachowaniach zbiorowych pozareligijnych to ostatnie znaczenie symboliki krzyża jako wyraz czci i łączności z wyzwolicielami Ojczyzny ma nawet pierwszoplanowe znaczenie. Nie wykształcił się bowiem inny uniwersalny sposób oddawania tej czci. Osoby wierzące symbol krzyża przeżywają w sposób indywidualny z inspiracji także religijnych. Tak rozumiana i odczuwana symbolika krzyża, niezależnie od odwołania się do Absolutu, wpisana jest w dzieje kraju od jego zarania. Stąd symbol krzyża, obok godła Państwa, stanowi wyraz realizacji przez społeczność własnych praw podmiotowych względem niezwykłych dziejów swego kraju i ludzi, którzy za ten kraj oddali swe życie. Realizacja własnych praw podmiotowych wyłącza bezprawność działania. Nie pozbawia to prawa wszystkich innych do odmiennego sposobu wyrażania uczuć, oddawania tej czci czy realizowania własnego sposobu pojmowania świata. Nie oznacza to nawet sposobu wartościowania wyznania, światopoglądu czy zachowań zewnętrznych, które tak w odniesieniu do prawa, jak i inspiracji mają jednakie znaczenie i jednakową wartość intelektualną. Jednostka nie może w realizacji własnych praw pozbawić prawa innych do kultywowania swej tradycji, kultury, obyczajowości, realizacji odczuć zbiorowych, które w odniesieniu do bytu i ciągłości Państwa realizowane są przy wykonywaniu funkcji publicznych sensu largo w zakresie wykraczającym poza stanowienie i stosowanie prawa. Trwanie i wytrwanie w bycie niepodległym to także szacunek dla ojców i założycieli, odwołanie się do woli, ale i tradycji ogółu. Pełna dramatów, porażek i wszelkich wzlotów historia Ojczyzny miała swoich bohaterów znanych z imienia i tych niezliczonych bezimiennych. Wierność dla swojej przeszłości łączy się w służbie Ojczyźnie i dziś, bez względu na jej źródła i inspiracje jednakowo cenne w swej wartości. Tak rozumianej i odczuwanej przez większość społeczeństwa w zachowaniach religijnych symboliki krzyża, będącej konsekwencją historii narodu, jego dziejowej tragedii i indywidualnych doświadczeń, tradycji zbiorowych i duchowych przeżyć, a w końcu narodowego wyzwolenia, nie można traktować w sensie obiektywnym jako ograniczenia swobody sumienia jednostki, a władzy publicznej, w tym i samorządowej, nie sposób przypisać bezprawności działania.

Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi wywołał szereg komentarzy z jednej strony osób aprobujących, z drugiej strony krytycznych. W krytycznym komentarzu przedstawiano stanowisko, zgodnie z którym umieszczenie krzyża w sali Rady Miejskiej jest naruszeniem zasady świeckości państwa i jego władz. Zauważano ponadto, że naruszono zasadę bezstronnego zachowania niezależności funkcjonalnej i wyznaniowej oraz neutralności w sprawach religijnych. Podkreślano, że naruszenie dobra osobistego może mieć również charakter pośredni, gdyż umieszczenie krzyża w miejscu publicznym może w uzasadniony sposób budzić obawy ateistów i obawy o zagrożenie ich wolności, gdyż fakt eksponowania takiej symboliki może być dowodem na to, że państwo świeckie „nabiera” atrybutów państwa religijnego [3] . Z drugiej strony w komentarzach aprobujących podnoszono, że umieszczenie krzyża w budynku użyteczności publicznej jest wyrazem praw lokalnej społeczności zarówno do wolności sumienia, jak i wyznania. W ocenie osób aprobujących prawo do posiadania krzyżyków, różańców i modlitewników jest uprawnieniem na mocy ogólniejszego prawa do wolności sumienia i wyznania, przysługującego gminie również jako osobie prawnej [4] .

Na zakończenie należy wskazać, że Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia
9 grudnia 2013 r. wyraził pogląd, że „umieszczanie krzyża w miejscach publicznych wchodzi w zakres uzewnętrzniania publicznie wyznawanej religii, co może nastąpić poprzez eksponowanie symboli religijnych. Istnieje także prawo do tzw. negatywnej wolności religijnej (czyli wolności od religii ), a realizując właśnie to prawo, powodowie chcą uniknąć kontaktu z uzewnętrznianiem religii przez pozostałych członków społeczeństwa. W przypadku kolizji pomiędzy prawem jednostki do uzewnętrzniania religii z prawem do tzw. negatywnej wolności religijnej, sąd musi wyważyć, zgodnie z zasadą proporcjonalności przeciwstawne interesy obu uprawnionych grup. Udzielenie ochrony prawu do negatywnej wolności religijnej co do zasady nastąpi, gdy osoby niewierzące przedstawią dowody doznania konkretnej szkody wyrządzonej na skutek realizacji prawa do publicznego uzewnętrzniania religii przez osoby wierzące. Szkody takiej nie powoduje natomiast samo eksponowanie symbolu religijnego w przestrzeni publicznej.” [5] .

Maciej Lis

PRZYPISY

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Dz.U. 1997 Nr 78, poz. 483.
   Art. 25 [Zasada równouprawnienia i autonomii kościołów i związków wyznaniowych]
   2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1

2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 października 1998 r. I ACa 612/98. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. M. Pietrzak, „Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 października 1998 r., sygn.. akt I ACa 612/98”, Przegląd Sejmowy 2000, No. 3, p. 108. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. M. Niedośpiał, „Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 października 1998 r., sygn. akt I ACa 612/98”, OSA 2007/7, p. 77. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Sygn. akt I ACa 608/13. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5