Kategorie bazy wiedzy

Tajemnica spowiedzi, sekret spowiedzi i tajemnica duszpasterska w kontekście realizowania zasady wolności religijnej

Tajemnica spowiedzi, sekret spowiedzi i tajemnica duszpasterska w kontekście realizowania zasady wolności religijnej

Jednostka, realizując swoje prawo do wolności religijnej, ma możność kierowania się doktryną wewnętrzną kościoła bądź związku wyznaniowego, którego jest członkiem. W obrębie konfesji funkcjonujących w Polsce, można wyodrębnić instytucje zakładające osobistą rozmowę wiernego z duchownym, podczas której bardzo często poruszane są kwestie natury osobistej. Zakaz ujawniania treści spotkań duszpasterskich stanowi istotną gwarancję wolności religijnej zarówno w stosunku do duchownego, jak i wiernego. Normatywna ochrona obu podmiotów winna być bowiem zapewniona zarówno w przepisach wewnętrznych danego kościoła, jak również w prawie świeckim.

W niniejszym opracowaniu w głównej mierze zostanie zaprezentowany katalog obowiązujących rozwiązań, odnoszących się do sytuacji panującej w Kościele katolickim,  gdzie w oficjalnej doktrynie wyodrębnia się instytucję „tajemnicy spowiedzi” oraz „sekretu spowiedzi”. Zostaną również poruszone zagadnienia dotyczące podmiotów, w których spowiedź nie występuje, a wierni i duszpasterze nie mają zapewnionej ochrony na zasadach analogicznych jak katolicy.

Prawo wewnętrzne Kościoła katolickiego

W świetle Katechizmu Kościoła Katolickiego sakrament pokuty jedna nas z Kościołem. Grzech zaś narusza lub zrywa wspólnotę braterską wiernych (KKK 1469). Dokument wyodrębnia również elementy składowe sakramentu pokuty, na które składają się czyny penitenta (żal za grzechy, spowiedź lub ujawnienie grzechów przed kapłanem oraz mocne postanowienie niegrzeszenia w przyszłości), jak również rozgrzeszenie dokonywane przez kapłana (KKK 1491). Należy jednakże zauważyć, że tajemnicą objęta jest treść wyznania penitenta nawet w sytuacji, gdyby duchowny nie zdecydował się na udzielenie rozgrzeszenia. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. zastrzega w kan. 965, że szafarzem sakramentu pokuty jest tylko kapłan. Ponadto do ważnego odpuszczenia grzechów wymaga się, aby szafarz – oprócz władzy święceń – posiadał stosowne upoważnienie w odniesieniu do wiernych, którym udziela rozgrzeszenia (kan. 966). Z mocy samego prawa papież, kardynałowie i biskupi mogą spowiadać wiernych na całym świecie. Z tym, że w przypadku biskupów miejscowy biskup diecezjalny może się temu sprzeciwić. Nie wchodząc w szczegóły dotyczące kompetencji poszczególnych kategorii duchownych, należy zauważyć, że z reguły upoważnienia do spowiadania wydawane są przez ordynariusza miejsca (kan. 969). W niebezpieczeństwie śmierci ważnie i godziwie może rozgrzeszyć zaś każdy kapłan, chociażby nie miał upoważnienia do spowiadania (kan. 976). Tajemnica spowiedzi jest nienaruszalna, dlatego też nie wolno spowiednikowi słowami lub w jakikolwiek inny sposób i dla jakiejkolwiek przyczyny w czymkolwiek zdradzić penitenta (kan. 983 § 1). Ponadto bezwzględnie zabrania się spowiednikowi korzystania z wiadomości uzyskanych w spowiedzi w sposób, który spowoduje jakiekolwiek uciążliwości dla penitenta, nawet przy wykluczeniu niebezpieczeństwa wyjawienia treści spowiedzi. Zakaz korzystania z treści ujawnionych w sakramencie pokuty dotyczy również tego, kto posiada władzę i mógłby zdobyte informacje wykorzystywać do jej wzmocnienia (kan. 984).

Tajemnica spowiedzi obejmuje osobę duchownego, jednakże w KPK przewidziano również instytucję tzw. „sekretu spowiedzi”, dotyczącego osób trzecich, które w jakikolwiek sposób dowiedzieli o treściach wyznawanych podczas sakramentu pokuty. Zgodnie bowiem z kan. 982 § 2, obowiązek zachowania tajemnicy ma także tłumacz, jeżeli występuje, jak również wszyscy inni, którzy w jakikolwiek inny sposób zdobyli wiadomości o grzechach.

Obok kategorii tajemnicy spowiedzi i sekretu spowiedzi można wyodrębnić instytucję sekretu duszpasterskiego (duchownego), gdzie w rozmowie pozasakramentalnej zostają powierzone duchownemu pewne tajemnice wyłącznie na zasadzie zaufania. Dotyczy to sytuacji wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, jednakże szczególnego znaczenia nabiera w tych konfesjach, gdzie formalna spowiedź nie występuje.

Prawo świeckie – obowiązujące regulacje

Obowiązek zachowania w tajemnicy sekretów jakie wierny powierza swemu duszpasterzowi, stanowi również przedmiot zainteresowania prawodawcy świeckiego.

Na wstępie warto podkreślić, że na gruncie normatywnym nie występuje legalne wyjaśnienie terminu „spowiedź”. Stan ten może spowodować wątpliwości zarówno, co do zakresu, jak również formy przekazywanych informacji. Należałoby wobec tego postulować, aby decyzja o tym czy mamy do czynienia ze spowiedzią, czy nie, należała do kompetencji kościoła bądź innego związku wyznaniowego. Taki model znany jest już w polskich realiach i ma miejsce w przypadku instytucji małżeństwa, gdzie związki wyznaniowe samodzielnie dookreślają podmioty uprawnione do brania udziału w ceremonii i przekazania do USC zaświadczenia o zawarciu małżeństwa.

Aktualnie obowiązujące rozwiązania prawne przewidują wyłącznie ochronę tajemnicy spowiedzi. Można wyodrębnić dwa modele, w których zeznania duchownych są obligatoryjnie nieuwzględniane i traktowane jako zakaz dowodowy bądź istnieje potencjalna możliwość ich wykorzystania. Pierwszy model, traktujący tajemnicę spowiedzi jako zakaz dowodowy, występuje m.in. w: Kodeksie postępowania administracyjnego (art. 82 ust. 3); Kodeksie postępowania karnego (art. 172 ust. 2); ustawie z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (art. 43 ust. 2); ordynacji podatkowej (art. 195 ust. 3). Ponadto Kodeks karny wykonawczy (art. 73 a. § 4.) oraz ustawa o ochronie zdrowia psychicznego (art. 18 e. ust. 4), przewiduje zakaz monitorowania i utrwalania zapisu dźwięku informacji objętych tajemnicą spowiedzi (art. 18 e ust. 4). Druga możliwość funkcjonuje na płaszczyźnie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 261 § 2, duchowny może odmówić zeznań, co do faktów powierzonych mu na spowiedzi. Zgodzić się jednakże należy z opinią, aby sąd w postępowaniu cywilnym respektował tajemnicę spowiedzi. Byłoby to naturalną konsekwencją ochrony wolności sumienia i religii, jak również poszanowaniem zasady autonomii i niezależności Kościołów i związków wyznaniowych. W wyroku z 22 listopada 2014 r. Trybunał Konstytucyjny uznał m.in., że art. 178 kpk, zawiera całkowity i bezwzględny zakaz przesłuchiwania jako świadków duchownych w związku z faktami znanymi im ze spowiedzi. Bezwzględne zakazy dowodowe adresowane są głównie do organów procesowych i oznaczają zakaz przeprowadzania dowodu bez względu na wolę osoby, której nie wolno przysłuchiwać. W związku z powyższym powstają pytania: Kogo dotyczy zakaz? Czy, jak sugeruje literalna wykładnia obowiązujących przepisów, wyłącznie duchownego? Czy też krąg podmiotów objętych zakazem jest szerszy? Należy zauważyć, że w sytuacji, gdy ktoś przypadkowo bądź celowo wszedł w informacje przekazywane w spowiedzi, jego zeznania nie powinny być dopuszczone. Ponadto tajemnica dotycząca duchownego obejmuje nie tylko osobę, która aktualnie posiada status osoby duchownej, ale również osobę, która porzuciła ten stan. Określone fakty mogą być również poznane przez osobę fałszywie podającą się za duchownego. W takiej sytuacji decydujące znaczenie będzie miała zła bądź dobra wiara penitenta co do osoby spowiednika. W sytuacji, gdy jest on przekonany, że wyznaje grzechy duchownemu, powinna być zachowana tajemnica spowiedzi. Pewne wątpliwości mogą powstać w sytuacji, gdy duchowny posiadał pewne wiadomości przed spowiedzią, które następnie zostały mu wyjawione w jej trakcie. Penitent mógłby tego dokonać, aby wymusić na duchownym zachowanie tajemnicy. W związku z powyższym należałoby rozważyć możliwość przesłuchania osoby duchownej. Ta we własnym sumieniu powinna przekazać jedynie to, co było jej wiadome przed spowiedzią.

Formy przekazu poufnych informacji osobom duchownym, których nie można zakwalifikować jako spowiedź, należy objąć tzw. tajemnicą duszpasterską i zastanowić się, jakiej ochronie podlega ona na gruncie obowiązujących przepisów. Zakaz uwzględnienia w procesie dowodzenia zeznań osoby duchownej odnosi się wyłącznie do okoliczności, o których dowiedziała się ona z racji przeprowadzonej spowiedzi. Nie obejmuje on natomiast innych form kontaktów osoby duchownej z penitentem. Jaki wobec tego status ma poufna informacja przekazana osobie duchownej poza spowiedzią? Zastosowanie w tym przypadku może mieć norma wyrażona w Kodeksie karnym. Zgodnie z art. 266 § 1: „Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Duchowny podlega pod ww. dyspozycję z tej racji, że jest on zobowiązany do zachowania tajemnicy zarówno zgodnie z normami wewnętrznymi, jak również z powodu przyjęcia takiego zobowiązania, które wynika z racji pełnionych funkcji”. W literaturze wskazuje się również możliwość zastosowania w tym przypadku odpowiedzialności cywilnej duchownego za naruszenie dóbr osobistych penitenta. Nie ma jednak formalnych przeszkód, by informacje objęte tajemnicą duszpasterską, a ujawnione przez duchownego, mogły stanowić dowód w postępowaniu.

Podsumowanie

Możliwość odbywania nieskrępowanej rozmowy z duchownym właściwym dla danego wyznania, stanowi istotną gwarancję indywidualnej wolności religijnej. Osoba przekazująca poufne informacje, ma prawo oczekiwać, że ich treść nie zostanie wykorzystana w sposób, który może naruszyć jej dobra bądź dobra osoby jej bliskiej. Istniejące gwarancje normatywne zawarte zarówno w prawie wewnętrznym Kościoła katolickiego, jak i regulacje przyjęte przez ustawodawcę świeckiego, w dostateczny sposób zabezpieczają zarówno interesy penitenta, jak i samego spowiednika. Problem natomiast dotyczy tych podmiotów, które we własnej doktrynie nie przewidują instytucji spowiedzi.  Należałoby w związku z tym postulować, by prawodawca wprowadził do polskiego systemu prawnego ochronę tajemnicy duszpasterskiej (duchownej), która z powodzeniem stosowana była w okresie II RP. Jeżeli przekazanie określonych informacji odbywało się poza spowiedzią, to wystarczającą przesłanką zachowania ich w tajemnicy była wola przekazującego informacje osobie duchownej. Rozwiązania te występowały m.in. w: rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej o postępowaniu administracyjnym (art. 59 lit. c); Kodeksie postępowania cywilnego z dnia 29 listopada 1930 r. (art. 291 ust. 2) czy rozporządzeniu ministrów spraw wojskowych i spraw wewnętrznych z dnia 8 września 1934 r. o trybie i zasadach postępowania komisji szacunkowych do spraw o odszkodowania w obszarach warownych i rejonach umocnionych (§ 12 lit. b.). Potencjalne wprowadzenie proponowanych rozwiązań w pełni urzeczywistniłoby prawo jednostki do wolności religijnej oraz czyniło zadość dyspozycji wyrażonej w art. 25 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którą kościoły i inne związki wyznaniowe w Polsce są równouprawnione.

prof. Marek Bielecki