Kategorie bazy wiedzy

Uczestniczenie w lekcjach religii jako przejaw wolności religijnej

Manifestacja własnych przekonań religijnych stanowi zewnętrzny przejaw wolności sumienia. Formą proklamacji własnych poglądów jest niewątpliwie uczestniczenie w zajęciach katechezy. W procesie tym zachodzi korelacja wolności religijnych trzech podmiotów. Są to m.in. rodzice, kościoły i inne związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej oraz dzieci. Rodzice posyłając dzieci na zajęcia katechezy, realizują swoje uprawnienia w zakresie możności decydowania o kształcie ich wychowania (art. 48 ust. 1 w zw. z art. 53 ust. 3 Konstytucji). Kościoły i związki wyznaniowe mają możność, aby ich doktryna mogła być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszana wolność sumienia i religii innych osób (art. 53 ust. Konstytucji). Z kolei dziecko realizuje swe konstytucyjne prawo korzystania z wolności sumienia i wyznania oraz posiadania własnych przekonań (art. 48 ust.1). Sposób organizowania nauczania religii uwidacznia w szczególny sposób korelację uprawnień rodziców i dzieci w zakresie korzystania z interesującego nas uprawnienia.

Zasady na jakich obecne jest nauczanie religii w polskiej szkole XX w., przeszły szeroką ewolucję i zmieniały się wraz z aktualnie obowiązującym ustrojem politycznym.

W Konstytucji marcowej z 1921 r. ustanowiono obowiązek uczestniczenia w lekcjach religii, a pozytywna ocena konieczna była w promocji do następnej klasy. Ten stan rzeczy trwał do 1945 roku, gdy to na życzenie wyrażone przez rodziców, dzieci mogły być zwolnione z uczestnictwa w tychże zajęciach. W wyniku działań władz komunistycznych w 1961 r. religia zostaje usunięta ze szkoły, a nauczanie jest przeniesione do przykościelnych sal katechetycznych. Korzystny klimat do rozmów między przedstawicielami kościołów i związków wyznaniowych a stroną rządową, jaki wytworzył się w wyniku zmian ustrojowych, doprowadza do tego, że w 1990 roku zostają wydane przez Ministra Edukacji dwie instrukcje, na mocy których, religia powraca do szkoły. Decyzja ta wzbudza protest szerokich kręgów politycznych, w tym Rzecznika Praw Obywatelskich, który zarzucając jej m.in. naruszenie regulacji ustawowych, interweniuje w Trybunale Konstytucyjnym. Trybunał uznaje jednakże, że decyzja Ministra Edukacji jest zgodna z obowiązującym prawem i religia wraca do szkół w roku szkolnym 1990/1991.

Wszelkie dywagacje nad zasadnością wprowadzonych rozwiązań tracą swą zasadność w momencie uchwalenia dnia 7 lipca 1991 r. ustawy o systemie oświaty, która usankcjonowała ostatecznie nauczanie religii, a 14 kwietnia 1992 roku Minister Edukacji Narodowej wydał rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach.

Ustawa o systemie oświaty (art. 12 ust. 1) oraz rozporządzenie (§ 1) określają podmioty uprawnione do wyrażania opinii o zamiarze pobierania nauki religii. I tak w szkołach podstawowych są to rodzice, w szkołach ponadpodstawowych rodzice bądź sami uczniowie, a po ukończeniu osiemnastego roku życia, życzenie to jest wyrażane przez uczniów. W świetle powyższej regulacji, w szkole ponadpodstawowej, jeszcze przed ukończeniem 18. roku życia, dziecko może podejmować suwerenną decyzję. Mankamentem istniejących rozwiązań jest niewątpliwie to, że nie przewidują one, jak należy postąpić, gdy wola rodziców i dziecka będzie się różnić.

Rozporządzenie precyzuje również jak organizowane jest nauczanie religii. I tak przedszkole, i szkoła mają obowiązek zorganizowania lekcji religii dla grupy nie mniejszej niż siedmiu uczniów danej klasy lub oddziału (wychowanków grupy przedszkolnej). Dla mniejszej liczby uczniów w klasie lub oddziale (wychowanków w grupie) lekcje religii w przedszkolu lub szkole powinny być organizowane w grupie międzyoddziałowej lub międzyklasowej. W przypadku, gdy chęć pobierania nauki danego kościoła bądź związku wyznaniowego zadeklaruje liczba nie przekraczająca siedmiu wychowanków, to wówczas organ prowadzący przedszkole lub szkołę w porozumieniu z właściwym kościołem lub związkiem wyznaniowym, zorganizuje naukę religii w grupie międzyszkolnej lub pozaszkolnym punkcie katechetycznym (§ 2).

Może się również zdarzyć, że w grupach międzyszkolnych lub międzyprzedszkolnych uczestniczą wychowankowie szkół prowadzonych przez różne organy prowadzące. W takim wypadku ustawodawca nakłada na nie obowiązek porozumienia się w kwestii nauczania religii.

W przypadku, gdyby uczniowie bądź ich rodzice nie wyrażali chęci na pobieranie nauki religii, mogą oni uczęszczać na zajęcia z etyki, które odbywają się w oparciu o programy dopuszczone do użytku szkolnego na zasadach określonych w ustawie o systemie oświaty. Istnieje również możliwość nie korzystania przez dzieci ani z nauki religii, ani z etyki. Wówczas na wyraźne ich życzenie, szkoła zorganizuje opiekę lub zajęcia wychowawcze.

Wprowadzenie religii do szkół spowodowało, iż w ustawach regulujących sytuację poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych znalazły się unormowania, gwarantujące dzieciom możliwość uczęszczania na zajęcia wyznawanej religii.

Pierwszym kościołem, który miał uregulowaną sytuacją prawną był Kościół katolicki. Na mocy znowelizowanej ustawy z 17 maja 1989 roku o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w RP zapewniono, iż nauczanie religii jest organizowane zgodnie z wyborem dokonanym przez rodziców lub opiekunów prawnych, a zajęcia dydaktyczne mogą odbywać się w punktach katechetycznych: kościołach, kaplicach i budynkach kościelnych, a także w innych pomieszczeniach udostępnionych na ten cel przez osoby uprawnione. Nauczanie religii uczniów szkół publicznych może odbywać się również w szkołach na zasadach określonych w odrębnej ustawie.

W momencie wejścia w życie ustawy o systemie oświaty, oprócz Kościoła katolickiego tylko Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny miał określone stosunki z państwem aktem rangi ustawowej, gdzie również zagwarantowano możliwość organizowanie nauki religii.

Pozostałe kościoły i związki wyznaniowe otrzymały taką możliwość na mocy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (art. 20 ust. 2 i 3).

Obecnie wszystkie kościoły i związki wyznaniowe, których sytuację regulują ustawy wydane po 1991 roku, mają możliwość nauczania katechezy. Do pozostałych mają zastosowanie przepisy Konstytucji RP, a w szczególności art. 53 ust. 4 oraz wspomniana ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Sytuacja wiernych, w tym dzieci należących do Kościoła katolickiego, jest o tyle korzystniejsza w porównaniu do innych wyznań, że Kościół katolicki wyposażony jest w podmiotowość publicznoprawną i może regulować sytuację swych wiernych, również przy pomocy umowy międzynarodowej, którą jest konkordat (art. 25 ust. 4 Konstytucji RP z 1997r.). Polski konkordat z 1993 roku zapewnia dzieciom możność uczęszczania na zajęcia katechezy, organizowane w szkołach publicznych podstawowych i ponadpodstawowych oraz przedszkolach prowadzonych przez organy administracji państwowej i samorządowej.

Podsumowując kwestię nauczania religii należy stwierdzić, że organizacja ustalona przez polskiego prawodawcę zapewnia w równym stopniu możność korzystania z obecności katechezy w szkołach wszystkim dzieciom, niezależnie od wyznawanej religii. Wolności religijnej nie narusza również konieczność uczęszczania na zajęcia etyki przez uczniów, którzy zgodnie z wolą rodziców bądź ich samych, nie chcą uczestniczyć w lekcjach religii. Etyka niesie ze sobą wartości uniwersalne, których poznanie i przestrzeganie jest niezależne od posiadanego światopoglądu. Wydaje się również, że umieszczenie na świadectwie obok siebie oceny z nauki religii i etyki, bez wskazania, o który przedmiot chodzi, szanuje wolność religijną dziecka, nie naraża go bowiem na szykany ze strony osób trzecich. Fakultatywność zajęć z religii i etyki prowadzi w efekcie do tego, że ocena pozytywna nie jest konieczna w promocji do następnej klasy, chociaż od 2007 r. jest wliczana do średniej ocen.

prof. Marek Bielecki