Kategorie bazy wiedzy

Wolność religijna dziecka przebywającego w grupie destrukcyjnej cz. I

Uwagi wstępne

Młody człowiek w okresie adolescencji (dojrzewania) szczególnie narażony jest na oddziaływanie zewnętrznych autorytetów, nie zawsze postępujących w duchu troski o jego dobro. Psychika dziecka jest wrażliwa na bodźce zewnętrzne, a rozwój nowych technologii teleinformatycznych sprawia, że różnym podmiotom coraz łatwiej jest docierać z prezentowaną ofertą do potencjalnych adresatów. Okoliczności te wykorzystywane są przez liczne grupy, których istnienie inspirowane jest religią, ekonomią czy ideologią. Czynnikiem, który sprzyja szansom dotarcia do młodych osób jest ich wzrastająca świadomość, co do przysługujących im praw. Ambicjonalne podejście sprawia, że ludzie poszukują różnych źródeł, aby osiągnąć sukces. Z kolei brak doświadczenia życiowego powoduje, że w szczególności dzieci narażone są na niebezpieczeństwo związania się z grupą, która będzie destrukcyjnie wpływać na ich życie. Aksjomat zawarty w stwierdzeniu, że każde dziecko jest człowiekiem, determinuje spojrzenie na jego prawa. Z oczywistych względów nie może ono korzystać w pełni ze wszystkich uprawnień, jakie przysługują osobie dorosłej, niemniej jednak prawa dziecka należy postrzegać w kontekście praw człowieka. Ma to związek zarówno z określeniem ich źródła, którym jest godność osoby ludzkiej, jak i z koniecznością stworzenia systemu ich ochrony. Obowiązku, który spoczywa na szeroko rozumianej władzy państwowej, reprezentowanej przez instytucje usytuowane na różnych szczeblach organizacyjnych, poczynając od samorządowych, a na centralnych kończąc.

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie praw dziecka przebywającego w grupie destrukcyjnej. Zagadnienie to należy przedstawić zarówno z perspektywy możliwości prezentowania aktywnej postawy w stosunku do określonych zachowań ukierunkowanych wobec jego osoby, jak również w odniesieniu do powinności innych podmiotów wobec dziecka. Dziecko, jak każda istota ludzka, wyposażone jest w przymiot godności, którą należy pojmować jako przyrodzoną wartość wypływającą z natury człowieka, o trwałym charakterze, dającą mu możliwość racjonalnego korzystania z własnych praw w sposób uwzględniający uprawnienia innych podmiotów. Wszelkie prawa przyznane jednostce ludzkiej nie mają bezwzględnego charakteru i są determinowane przez różnorodne czynniki. Do podstawowych z nich należy zaliczyć uprawnienia przynależne podmiotom, wchodzącym w korelację z dzieckiem. W szczególności dotyczy to sytuacji rodziców i opiekunów prawnych. Umiędzynarodowienie praw dziecka determinuje również zachowanie prawodawcy krajowego, który tworzy system ich ochrony, obejmujący zarówno gwarancje formalne (regulacje prawne), jak i materialne (instytucje stojące na straży praw dziecka), kompatybilne z istniejącymi standardami.

Cechy grupy destrukcyjnej

Grupa destrukcyjna może przybierać różne formy w zależności od celów, które chcą osiągnąć jej przywódcy. Mogą to być więc, m.in.: zbiorowości o charakterze religijnym, ekonomicznym, edukacyjnym, terapeutycznym, politycznym czy też hobbystycznym. Szczególnie ten ostatni typ związany jest z rozwojem nowych technologii teleinformatycznych.

Samo pojęcie destrukcji w słowniku języka polskiego określa się jako całkowite zniszczenie lub całkowity samoistny rozpad czegoś. Działania grup motywowanych wartościami związanymi z religią wpływają na sferę wolitywną jej członków. Oddziaływanie to nie musi przybierać osobistej styczności, a może dokonywać się również w tzw. świecie wirtualnym, gdzie aktywność w zdecydowanie większym stopniu działa na psychikę młodych osób niż działalność sformalizowanych grup o wyodrębnionej strukturze. Można określić różne przesłanki związania się młodego człowieka z grupą destrukcyjną, które są zarówno wynikiem wyznawania określonej ideologii, jak i konsekwencją czysto pragmatycznego podejścia, łączącego się z chęcią uzyskiwania wymiernych korzyści majątkowych.

Niezależnie od celu skupiającego osoby znajdujące się w grupie destrukcyjnej organizacje te wykazują się pewnymi wspólnymi cechami. Bardzo często w literaturze przedmiotu podkreśla się totalitarny charakter grup destrukcyjnych, objawiający się niemal „kultem lidera”, który przypisuje sobie prawo do ingerowania we wszystkie dziedziny życia swoich członków. Sprzyja temu głoszona doktryna (ideologia), legitymizująca autorytet przywódcy. Swoisty „monopol na prawdę” lidera sprawia, że grupa dzieli rzeczywistość na tę „dobrą”, czyli związaną z grupą, oraz „złą”, która jest sprzeczna z jej doktryną (M. Romańczuk-Grącka, Kryminologiczne aspekty sekt destrukcyjnych, Olsztyn 2008). Pewna grupa członków zostaje zwerbowana w wyniku psychomanipulacji, która może przybierać różnorodne formy. Zjawisko manipulowania psychiką członków w grupie destrukcyjnej jest powszechną praktyką, niezależnie od okoliczności, w których osoba związała się z daną organizacją. Działania te mają na celu uzależnienie osoby od danej grupy bądź jej przywódcy, przy jednoczesnym zniechęcaniu lub odrywaniu od dotychczasowych związków rodzinnych i społecznych (Międzyresortowy Zespół do Spraw Nowych Ruchów Religijnych, Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, Warszawa 2000, s. 15-16). Badacze zjawiska podkreślają, że w grupach destrukcyjnych dochodzi do psychomanipulacji głębokiej, która objawia się m.in. przemocą psychiczną. Stosowane techniki przybierają formy: edukacji, perswazji, propagandy czy indoktrynacji (R. Dłużyński, Sekty jako zagrożenie współczesności. Propozycje pomocy ofiarom grup kultowych w odniesieniu do pedagoga społecznego, „Społeczeństwo Edukacja Język” 2017, t. 6, s. 9-25). W literaturze przedmiotu zjawisko psychomanipulacji określa się jako zespół metod, polegających na stosowaniu przez manipulatora względem jednostki bądź grupy osób jednej z wielu technik oddziaływań psychologicznych, mających na celu wzbudzanie w niej zaufania i lojalności względem manipulatora poprzez wyzyskanie jej niewiedzy i zdobycie w niezauważalny sposób pełnej kontroli nad jednostką bądź grupą, prowadzącej do osiągnięcia własnych celów i korzyści. Charakteryzując przesłanki związania się z grupą destrukcyjną, warto również przywołać badania amerykańskiego psychologa Roberta B. Cialdiniego, który wyodrębnił sześć zasad używanych w celu przekonywania i nakłaniania do ustępstw (R.B. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, tłum. B. Wojciszke, Gdańsk 1994). Są to m.in. zasady: wzajemności; zobowiązania i konsekwencji; dowodu społecznego („inni tak robią”); lubienia kogoś (przeniesienie uczuć); autorytetu (nabieramy się na pozory) oraz niedoboru czegoś („może zabraknąć”). Zaprezentowane teorie są wykorzystywane przez grupy psychomanipulacyjne w mniejszym lub większym stopniu. Dobrana metoda zależy bowiem od charakteru grupy i od cech osobowościowych potencjalnych członków.

Duża część grup, które wskazują destrukcyjny charakter, funkcjonuje jako zalegalizowane byty. Dlatego też niezmiernie trudno jest oddziaływać na występujące w nich praktyki, jeżeli ofiary zdają się nie dostrzegać istniejących zagrożeń. Jedną z form organizacyjnych, przyjmowanych przez tego typu zbiorowości jest zalegalizowany związek wyznaniowy. Jeżeli w jego działalności można wyodrębnić elementy naruszające prawa jego członków, potocznie określany bywa terminem sekta. W polskich realiach możliwość zalegalizowania tego typu działalności kultowej dokonuje się na podstawie przepisów ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zdecydowana większość podmiotów wpisanych do rejestru, funkcjonuje wyłącznie jako organizacje powołane do spełniania celów określonych w ich statutach. Niemniej jednak pojawiają się wśród nich również takie, które oprócz deklarowanych celów, prowadzą działalność wywierającą destrukcyjny wpływ na ich członków. Zwrócił na to uwagę również Parlament Europejski w rezolucji z 28 lutego 1996 r., uznając, że aktywność grup kultowych bądź stowarzyszeń o takim charakterze nosi znamiona działalności niedozwolonej lub wręcz przestępczej, przez co narusza podstawowe prawa człowieka (A. Czohara, Prawne aspekty stosunku państwa do tzw. sekt, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” 2009, t. 1, s. 75-87).

W Polsce, 25 sierpnia 1997 r., został powołany Międzyresortowy Zespół do Spraw Nowych Ruchów Religijnych. Grupa ta, w ciągu swojej 4-letniej działalności, przygotowała m.in. Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, w którym podkreślono, że zdarza się, iż efektem uczestnictwa w działaniach prowadzonych przez tego typu zbiorowości jest destrukcja osobowości, polegająca na zniszczeniu dotychczasowych cech osoby oraz jej roli w rodzinie i społeczeństwie (Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, Warszawa 2000).

Troską całego społeczeństwa należy objąć osoby najmłodsze, szczególnie teraz, kiedy dzieci mają nieograniczony dostęp do wszelkich informacji. Należy stale monitorować sytuację i adekwatnie odpowiadać na pojawiające się zagrożenia.

prof. Marek Bielecki