Kategorie bazy wiedzy

Wolność religijna w Konstytucji 3 maja oraz w konstytucjach obowiązujących w okresie zaborów

Wiek XVIII jest czasem przełomów, kształtuje się bowiem wówczas nowy porządek świata. Jedne narody wybijają się na niepodległość, inne z kolei tracą ją na dziesięciolecia. Polska niestety znalazła się w tej drugiej grupie podmiotów, jednakże działania jakie zostały podejmowane u schyłku I RP, zapisały się w historii europejskiej i światowej myśli prawniczej.

Ratując własną tożsamość i godność zranioną po I rozbiorze w 1772 r., Polacy zdobywają się na uchwalenie pierwszej w Europie, a drugiej na świecie konstytucji. Jest to akt przełomowy, nacechowany ideami oświeceniowymi, który mógłby stać się podwaliną do zbudowania silnego państwa, opartego na wolności obywatelskiej i zasadzie trójpodziału władzy. Polska konstytucja wzorowana była w warstwie formalnoprawnej na konstytucji USA z 1787 r., jednakże w przyjętych rozwiązaniach uwzględniała polskie realia i znacząco odbiegała od swego pierwowzoru. Różnice widoczne były również w kwestii gwarancji wolności religijnej dla obywateli oraz w kształtowaniu relacji państwo-kościół [1] . Na obszarze przyszłych Stanów Zjednoczonych został uchwalony pierwszy dokument uwzględniający prawa obywatelskie. Była to Karta Praw i Wolności Obywatelskich przyjęta w najmniejszej kolonii Rhode Island w 1647 roku, założonej przez pastora Rogera Williamsa. Jej ustrój polityczny oparty został na zasadzie rozdziału władz świeckich i duchownych oraz poszanowania wolności religijnej [2] .

W momencie proklamowania niepodległości w dniu 4 lipca 1776 r., USA było państwem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Pluralizm religijny, siłą rzeczy, musiał być więc uwzględniony w przyszłej ustawie zasadniczej, która obowiązuje do dziś. Kwestie wolności religijnej uregulowane zostały w Konstytucji oraz w pierwszej poprawce z 21 września 1789 r. Zgodnie z art. 6 obejmowanie urzędów państwowych nie może być uzależnione od wyznania wiary. Z kolei w myśl pierwszej poprawki zabrania się Kongresowi stanowienia prawa respektującego religię oficjalną lub zabraniającego swobody praktyk religijnych [3] . Zatem Stany Zjednoczone w założeniu miały stać się państwem świeckim, respektującym zasadę wolności religijnej wszystkich obywateli.

Polska w 1791 r. również była krajem wielonarodowościowym z bogatymi tradycjami tolerancji dla innowierców, jednakże Kościół rzymskokatolicki we wszystkich swoich obrządkach (łacińskim, ormiańskim i greckokatolickim), odgrywał wiodącą rolę, zarówno w stosunkach społecznych jak też w życiu politycznym. Uchwalona w dniu 3 maja 1791 r. konstytucja już w preambule odwoływała się do Boga [4] . Inwokacja rozpoczynała się od zwrotu „W imię Boga i Trójcy świętej Jedynego. Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski…”. Taka konfiguracja treści świadczy o tym, że w pierwszej kolejności źródła władzy królewskiej upatrywano w woli Bożej, a dopiero później w decyzji narodu. Dlatego też przed objęciem władzy, każdy król wstępujący na tron miał złożyć przysięgę Bogu i Narodowi (art. 7). Religią narodową i panującą miała być „wiara święta rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami”. Z uwagi na to, że zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej istnieje nakaz miłości bliźniego: „przeto wszystkim ludziom, jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy i dlatego wszelkich obrządków i religii wolność w krajach polskich, podług ustaw krajowych, warujemy” (art. 1), jednakże przejście od wiary panującej do jakiegokolwiek wyznania było zabronione pod karami apostazji (art. 1). Zatem osoby, które urodziły się w innej wierze niż rzymskokatolicka mogły korzystać z wolności religijnej, co zabronione było dla katolików. Przewidywano dla nich karę, obowiązującą w kościelnym porządku prawnym. Stanowiło to wyraz swoistej recepcji prawa kanonicznego, gdzie świecki prawodawca uznawał je za obowiązujące.

Duchowieństwo kościoła katolickiego wywierało również znaczący wpływ na kształtowanie życia politycznego. Wyrazem uznania roli biskupów katolickich było zagwarantowanie im miejsca w ławach senatorskich nowo utworzonej władzy ustawodawczej (art. 6).

W okresie zaborów naród polski utracił suwerenność, jednakże istniały pewne przejawy autonomii, kształtowane przez podmioty zewnętrzne. Symbolem tejże sytuacji były konstytucje (oktrojowane), na których treść wpływ miał wyłącznie obcy suweren. 22 lipca 1807 roku w ustawie konstytucyjnej Księstwa Warszawskiego, nadanej przez Napoleona wolności religijnej dotyczył art. 2, w którym znajdowało się stwierdzenie, że wszystkie kulty są wolne i publiczne, jednakże według art. 1 religia katolicka była religią stanu [5] .

Nadrzędność religii rzymskokatolickiej została również potwierdzona w Ustawie Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 27 listopada 1815 roku. Tutaj wolność religijna nie obejmowała wszystkich religii, a jedynie wyznania chrześcijańskie, dla których przyznawano swobodę używania praw cywilnych i politycznych [6] . Kwestię wolności religijnej regulował również Status Organiczny dla Królestwa Polskiego z 26 lutego 1832 roku, który poszerzał zakres wolności religijnej o wolność myśli. Dokument ten przewidywał ochronę prawną wszystkim obrządkom religijnym, a Kościołowi rzymskokatolickiemu przyznawał naczelną pozycję [7] .

Status prawny religii rzymskokatolickiej w okresie I RP, jak również w czasie zaborów, wyraźnie odbiegał od sytuacji w jakiej znajdowały się inne kościoły i związki wyznaniowe. Było to wyrazem panujących wówczas stosunków społecznych oraz odzwierciedlało rolę Kościoła w życiu publicznym i politycznym. Niemniej jednak osoby należące do innych wyznań mogły korzystać z przysługujących im praw obywatelskich i kultywować własną religię.

prof. Marek Bielecki, prawnik\

PRZYPISY

1. Pod pojęciem „kościół” należy rozumieć wszystkie ówcześnie funkcjonujące kościoły i inne związki wyznaniowe. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
2. J. Krukowski, Kościół i państwo, Lublin 1993, s. 40. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17 września 1787 r – tekst za: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/usa.html [dostęp 14.08.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. – tekst za: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1791.html [dostęp 14.08.2020] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. K. Pyclik, Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne), [w:] Prawa i wolności obywatelskie w konstytucji RP, pod red. B. Banaszaka i A. Preiznera, Warszawa 2002. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
6. Ibid. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
7. Ibid., s. 447. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7