Kategorie bazy wiedzy

Wykonywanie świadczeń na rzecz obrony Ojczyzny a wolność religijna cz. I

Uwagi wstępne

System prawny jest zbiorem uniwersalnych zasad i reguł postępowania, zawartych w obowiązujących aktach normatywnych. Ich przestrzeganie gwarantuje porządek i bezpieczeństwo obrotu prawnego oraz wpływa na kształt relacji pomiędzy podmiotami prawa. Naczelne zasady systemu prawnego określa ustawa zasadnicza, która stanowi punkt odniesienia dla ratyfikowanych umów międzynarodowych, jak również aktów prawnych niższego rzędu, przyjętych przez krajowego prawodawcę. Jednakże żadne z praw czy wolności, które proklamowane są w ustawie zasadniczej nie jest bezwzględnym uprawnieniem i może zostać ograniczone w określonych warunkach. Korelacje w zakresie wzajemnego przenikania się oraz potencjalnych konfliktów widoczne są również w przypadku realizacji konstytucyjnej wolności sumienia i religii (art. 53) oraz obywatelskiego obowiązku obrony Ojczyzny (art. 85).

Literatura przedmiotu bogata jest w opracowania dotyczące wolności sumienia i religii, która określana bywa również przez samego prawodawcę jako wolność sumienia i wyznania bądź wolność przekonań (art. 48 ust. 1 Konstytucji), a przez doktrynę również jako wolność religijna.

Dlatego też w niniejszym tekście dla określenia uprawnień jednostki w zakresie samookreślenia się w kwestiach stosunku do religii, mogą pojawić się wszystkie ze wskazanych pojęć.

Prawodawca w art. 53 ust. 1 Konstytucji posługuje się pojęciem „wolności sumienia” i „wolności religii”. Sumienie, jak podkreśla TK, nie poddaje się prawniczemu definiowaniu (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r. – K 12/14). Klauzula sumienia jest kategorią normatywną, która przejawia się w tym, że prawodawca w niektórych sytuacjach daje jednostce możliwość odstąpienia od normatywnie określonego obowiązku, ze względu na kolizję z wyznawanymi zasadami moralnymi. Jak zauważa TK: „Wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne”. Warto również zauważyć, że Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Eweida i in. p. Wielkiej Brytanii stwierdził, że odmowa wykonania obowiązku prawnego z uwagi na konflikt z przekonaniami religijnymi, wchodzi w zakres ochrony art. 9 EKPC, także w przedmiocie innym niż obowiązek służby wojskowej (Sprawa Eweida i in. p. Wielkiej Brytanii, skargi nr 48420/10, 59842/10, 51671/10, 36516/10, wyrok ETPCz z dnia 15 stycznia 2013 r. pkt. 105).

W polskim systemie prawnym, tylko w kilku przypadkach, prawodawca wyraźnie daje możliwość powoływania się przez jednostkę na klauzulę sumienia. Dzieje się tak w przypadku niektórych zawodów medycznych. Na klauzulę sumienia mogą powoływać się kandydaci do realizacji obowiązku odbycia służby wojskowej. Zgodnie z treścią art. 85 ust. 3 Konstytucji, obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie zasadniczej służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej. Tylko w wyżej wymienionych sytuacjach istnieje możliwość skorzystania z powołania się na klauzulę sumienia. Dlatego też już w tym momencie należy podkreślić, że pozbawiona jest tego prawa osoba, która wykonuje świadczenia na rzecz obrony. W jej przypadku w grę wchodzić będzie wyłącznie alternatywa skorzystania ze sprzeciwu sumienia. Należy podkreślić, że pomimo tego, iż korzystanie ze sprzeciwu sumienia jest utrudnione w porównaniu z klauzulą sumienia, osoba ma prawo do jego wykorzystania. Prawo to nie powinno być jednakże nagminnie nadużywane. Stworzyłoby to bowiem chaos w przestrzeni publicznej i mogłoby zdestabilizować funkcjonowanie legalnie działających instytucji.

Charakterystyka świadczeń na rzecz obrony

Jednym z podstawowych obowiązków obywateli jest obowiązek obrony Ojczyzny. W doktrynie podkreśla się, że ma on zarówno charakter prawny, ale także moralny, etyczny i patriotyczny. Trybunał Konstytucyjny doprecyzowuje, że źródłem owego zobowiązania jest art. 1 Konstytucji, zgodnie z którym Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Z kolei troska o rzeczone dobro, oznacza konieczność ponoszenia przez obywateli, zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio, obowiązków, które są niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa państwa (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 listopada 2003 r. – K 37/02 – OTK-A 2003/9/96). Konstytucja w art. 85 wymienia dwie formy wypełnienia obowiązku obrony. Jest to służba wojskowa oraz służba zastępcza przeznaczona dla tych, którym przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej (art. 85 ust. 1 i 2 Konstytucji). Zasady odbywania służby zastępczej regulują przepisy ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej (u.z.s.) Formy podlegania powszechnemu obowiązkowi obrony dookreślone zostały w ustawie z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (u.o.O.), gdzie obok służby wojskowej prawodawca wymienia m.in.: wykonywanie obowiązków, wynikających z nadanych przydziałów kryzysowych i przydziałów mobilizacyjnych; czy wykonywanie świadczeń na rzecz obrony – art. 3. Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, bez instytucji świadczeń na rzecz obrony nie jest możliwa realizacja zadań ustawowych i doktrynalnych, dotyczących realizacji zadań w poszczególnych obszarach przygotowań obronnych państwa. Obok art. 85 Konstytucji, który dotyczy obowiązku obrony Ojczyzny przez wszystkich jego obywateli, do tegoż zagadnienia odnosi się również art. 84 Konstytucji, który zobowiązuje obywateli do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych.

Ustawa o obronie Ojczyzny wyodrębnia w ramach świadczeń na rzecz obrony: świadczenia osobiste, świadczenia rzeczowe i świadczenia szczególne. Zgodnie z art. 618 ust. 1 u.o.O: „Na osoby posiadające obywatelstwo polskie, które ukończyły 16, a nie przekroczyły 60 lat życia, może być nałożony obowiązek świadczeń osobistych, polegających na wykonywaniu różnego rodzaju prac doraźnych na rzecz przygotowania obrony państwa albo zwalczania klęsk żywiołowych, likwidacji ich skutków oraz zarządzania kryzysowego. Ponadto obowiązek świadczeń osobistych może obejmować również obowiązek użycia posiadanych narzędzi prostych, a w stosunku do osób wykonujących świadczenia polegające na doręczaniu dokumentów powołania do służby wojskowej oraz wezwań do wykonania świadczeń, zwanych dalej „kurierami” – także posiadanych środków transportowych (art. ust. 618 u.o.O.).

Powyższe regulacje dotyczą świadczeń wykonywanych w czasie pokoju. Jednakże prawodawca, przewiduje również ich realizację w czasie ogłoszenia mobilizacji i trwania konfliktu zbrojnego. W przypadku świadczeń rzeczowych, obowiązek ich realizacji może być nałożony zarówno na osoby fizyczne, ale także na urzędy, instytucje państwowe, przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne. Może on polegać m.in. na oddaniu do używania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych na cele przygotowania obrony państwa. Terenowe organy administracji rządowej, instytucje państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorcy i inne jednostki organizacyjne mogą być zobowiązane do świadczeń szczególnych m.in.: dostosowania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych do potrzeb obrony Państwa, w sposób niezmieniający ich właściwości i przeznaczenia.

Podobnie jak w przypadku świadczeń osobistych, tak i przy świadczeniach rzeczowych i świadczeniach szczególnych, kluczową kwestią dla ich oceny pod kątem ewentualnego konfliktu z wyznawanymi zasadami moralnymi, będzie ich forma i charakter. Kontrowersje może budzić zarówno służba z bronią w ręku, ale także inne formy aktywności obywatelskiej, które dotyczą działań na rzecz obrony Ojczyzny. W polskich realiach, niektóre kościoły i związki wyznaniowe w swojej doktrynie wyraźnie odcinają się od działań, które w jakikolwiek sposób mogą być powiązane z działaniami militarnymi. Wyznawcy, należący zaś do tych konfesji powołując się na wewnętrzne unormowania odmawiają spełniania świadczeń na rzecz obrony Ojczyzny, narażając się na konsekwencje prawne.

prof. Marek Bielecki

PRZYPISY

1. Opracowania cz. 1 i cz. 2, stanowi uaktualnioną wersję artykułu: M. Bielecki, Wolność sumienia i religii a wykonywanie świadczeń na rzecz obrony, w: Człowiek, Państwo, Kościół. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu profesorowi Arturowi Mezglewskiemu, Lublin 2020 s. 61-79. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1