Kategorie bazy wiedzy

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego wobec przestępstwa bluźnierstwa

Analiza Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, wydanego jeszcze przed sporem o zmiany osobowe w TK jest pomijana przez część dyskursu publicznego jako nieodpowiadająca w treści modom i życzeniowemu podejściu do prawa, gdzie wolność, uczucia i przekonania religijne mają ustąpić wszelkim innym prawom.

W skardze konstytucyjnej wniesionej 22 października 2012 r. pełnomocnik skarżącej wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 196 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny [1] . Skarżąca D.R. pseudonim D., popularna pieśniarka została skazana prawomocnie za obrazę uczuć religijnych poprzez obraźliwą wypowiedź w wywiadzie prasowym wobec Pisma Świętego i jego autorów [2] . Co szczególnie istotne w postępowaniu skarżąca broniła się, że nie chciała urazić uczuć religijnych [3] , sądy w sprawie uznały jednak za wiarygodną dziennikarkę, która wskazała, że było to celowe działanie wizerunkowe czyli tzw. publicity, a tłumaczenie oskarżonej stanowi wyłącznie linię obrony [4] .

Sąd Rejonowy stwierdził, że „wypowiedzi skarżącej nie można rozważać jako podjętej w artystycznym lub naukowym celu działania, a z uwagi na jej uwłaczający charakter nie można jej uznać jako mieszczącej się w granicach wolności słowa, sumienia, prawa do prezentacji odmiennych poglądów. Sąd I instancji uznał również, że skarżąca działała z zamiarem wyśmiania, obrażenia, podważenia godności autorów Pisma Świętego, przy czym umyślność obejmowała znamię publicznego charakteru wypowiedzi oraz skutek w postaci znieważenia. Zdaniem Sądu meriti wypowiedź skarżącej nie była elementem jej kreacji, a udzielając wywiadu wyrażała w nim swoje własne przekonania na tematy religijne, czyniąc to w sposób zawierający elementy poniżające i uwłaczające wyznawcom tychże religii, chcąc poprzez swoje słowa zranić uczucia religijne innych osób” i wymierzył oskarżonej niską grzywnę [5] wobec oczywistych dochodów oskarżonej. Wyrok został zaskarżony przez obrońców, a Sąd Okręgowy co do zasady utrzymał go w mocy, modyfikując nieznacznie opis czynu [6] .

W takim stanie faktycznym wniesiono skargę konstytucyjną, gdzie kwestionowano zgodność z Konstytucją art. 196 kk, i wniesiono o stwierdzenie niezgodności tego przestępstwa z Konstytucją.

Wskazano, że art. 196 kk  jest niezgodny z Konstytucją:

1)    w zakresie, w jakim ingeruje w wolność sumienia osób niewyznających religii poprzez uniemożliwienie im swobodnego wyrażania poglądów odnośnie przedmiotów czci religijnej, z art. 53 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 Konstytucji,

2)    w zakresie, w jakim ogranicza wolność wyrażania poglądów w sposób nieproporcjonalny, znacznie wykraczający poza zakres konieczny w demokratycznym państwie prawnym, naruszając istotę tej wolności, z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i w związku z art. 2 Konstytucji,

3)    w zakresie, w jakim chroni osoby wierzące przed obrazą ich uczuć religijnych, a nie chroni osób, które nie wyznają religii, a ich przekonania światopoglądowe oraz filozoficzne są naruszane przez inne osoby, z art. 25 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji,

4)    w zakresie, w jakim nie spełnia wymogów określoności i pewności przepisów prawa karnego, z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji [7] .

Pozwala to zrozumieć argumentację skargi konstytucyjnej zmierzającej do wskazania nieproporcjonalnego ograniczenia wolności słowa. Ubocznie wskazano na istotę wolności sumienia, bezstronność światopoglądową państwa [8] .

Skarga pomija rzeczywisty standard ochrony przed naruszeniem uczuć religijnych, jaki określił ETPCz [9] , a orzeczenia ETPCz wskazujące na prawidłowy ustalony standard strasburski powołane są na marginesie innego zarzutu [10] . Kolejnym zarzutem, jest pozorna niezgodność art. 196 kk w zw. z art. 42 ust. l Konstytucji RP w zw. z art. 2 Konstytucji RP [11] , który spotkał się z miażdżącą oceną Trybunału Konstytucyjnego [12] .

W postępowaniu przed TK stanowisko zajął Sejm i Prokurator Generalny. Stwierdzili oni, że art. 196 kk w zakresie, w jakim penalizuje obrazę uczuć religijnych innych osób przez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej, jest zgodny z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 i z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz nie jest niezgodny z art. 53 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 Konstytucji RP, w pozostałym zakresie wniesiono o umorzenie postępowania [13] .

Sejm zasadnie wprost zauważył, iż art. 196 kk: „nie odnosi się bowiem bezpośrednio do światopoglądu potencjalnych sprawców, a jedynie do określonych zachowań, które można uznać za znieważające. Istotne jest przy tym, że względnie powszechny jest pogląd, iż zniewaga polega na okazaniu pogardy, a zatem braku szacunku, lekceważeniu. Wydaje się zatem, że brak iunctim pomiędzy wyrażaniem pogardy, ujmowanej jako działanie zmierzające bezpośrednio do wyrządzenia krzywdy (zob. wyrok TK z 6 lipca 2011 r., sygn. akt P 12/09), i formułowaniem wypowiedzi stanowiących przejaw określonego światopoglądu. W tym sensie za błędne należałoby uznać stanowisko skarżącej, że art. 196 k.k. uniemożliwia wyrażanie określonych „poglądów”, bowiem „istota zniewagi nie polega na merytorycznej wypowiedzi oceniającej właściwości lub postępowanie danej osoby [co mutatis mutandis można odnieść do działania skierowanego wobec przedmiotu czci religijnej – uwaga własna], opartej na faktach istniejących lub domniemanych, ale na wypowiedzi uchybiającej godności osobistej ze względu na jej formę, a nie treść” (zob. wyroki TK z: 11 października 2006 r., sygn. akt P 3/06; 6 lipca 2011 r., sygn. akt p 12/09)” [14] . Następnie odnosząc się do wolności słowa, Sejm zauważył, iż: „wypowiedź (komunikat) znieważający godzi w określone dobra z uwagi na swoją formę, a nie treść. Co za tym idzie, art. 1 96 kk ogranicza możliwość ekspresji poglądów o tyle, o ile wyrażane są one w sposób obraźliwy, poniżający” [15] .

Prokurator Generalny podkreślał, że „Skarżąca, kwestionując zaskarżony przepis, nie domaga się ochrony swojego światopoglądu, ale swobodnego wypowiadania się na temat światopoglądu innych osób, odmiennego niż sama wyznaje; domaga się zatem ochrony swobody wyrażania poglądów jako takich” [16] .

Trybunał Konstytucyjny wskazał, na fakt niskiej grożącej kary za występek obrazy uczuć religijnych [17] , że jest on przestępstwem publicznoskargowym ściganym z urzędu [18] , tym niemniej w praktyce jest ścigany, jeśli tylko powezmą podejrzenie, że został znieważony przedmiot czci religijnej, a organy nie dysponują przecież instrumentami karnoprocesowymi, aby dotrzeć do konkretnych osób, których uczucia religijne miały zostać w taki sposób obrażone [19] , więc postępowanie może prowadzić do skazania w razie zawiadomienia i ujawnienia się pokrzywdzonych.

Wskazać należy, na analizę Sędziego Sądu Najwyższego Wiesława Kozielewicza, który wykazał, że praktyka sądów w Polsce pokazuje, że występek ten stosunkowo rzadko prowadzi do skazań [20] , co oznacza, że nie służy on ograniczaniu debaty publicznej.

Z powyższej analizy wynika, że w latach 1999-2011 z tego występku skazano jedynie 107 osób [21] . Trybunał wskazał, jednak na wątpliwości konstytucyjne kary pozbawienia wolności za ten występek i stwierdził, że „na marginesie rozpoznania niniejszej sprawy Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne podkreślić, że w demokratycznym państwie prawnym, należącym do kultury europejskiej, której wyznacznikiem są m.in. takie wartości jak tolerancja i pluralizm światopoglądowy, ochrona uczuć religijnych innych osób przed ich obrazą znieważającym, publicznym i umyślnym zachowaniem wobec przedmiotu czci religijnej nie musi prowadzić do zagrożenia karą pozbawienia wolności, w szczególności w wymiarze do lat 2. Samo zagrożenie karą pozbawienia wolności w tym wymiarze, niezależnie od praktyki orzeczniczej, może być też postrzegane jako środek zbyt dolegliwy. Wybór określonego instrumentu prawnego musi bowiem być dokonywany nie tylko z punktu widzenia celu, który powinien należeć do kręgu wartości uzasadniających ograniczenia praw i wolności, ale także z punktu widzenia konieczności w państwie demokratycznym” [22] .

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „art. 196 k.k. chroni wolność religii, a nie chroni wolności światopoglądu niereligijnego. Dzieje się tak jednak nie dlatego, że uprzywilejowuje wolność religii, ale dlatego, że przedmiotem ochrony z art. 196 k.k. są wyłącznie uczucia religijne (…) Z natury rzeczy obraza uczuć religijnych dotyczy tylko osób, które wyznają określoną religię. Trudno bowiem mówić o uczuciach religijnych osób niewierzących, których obrazę może wywołać znieważenie przedmiotu czy też miejsca kultu (…) Nie jest zatem możliwa ocena konstytucyjności kwestionowanego przepisu z perspektywy zarzucanego naruszenia wolności sumienia w aspekcie wolności światopoglądu bezwyznaniowego. Dzieje się tak dlatego, że przedmiot ochrony z art. 196 k.k. dotyczy wyłącznie uczuć religijnych osób wierzących” [23] .

Oczywistym dla Trybunału Konstytucyjnego jest, że wolność słowa nie ma charakteru absolutnego i podlega ograniczeniom w zgodzie z zasadą proporcjonalności [24] . Analizując samo przestępstwo obrazy uczuć religijnych Trybunał Konstytucyjny słusznie podniósł konieczność zachowania proporcjonalnej formy, że „poza zakresem penalizacji z art. 196 k.k. pozostaje zatem publiczne wyrażanie swoich negatywnych czy też krytycznych poglądów dotyczących przedmiotu czci religijnej, o ile nie przybierze formy ani nie będzie zawierało treści obiektywnie znieważających (…) Trudno bowiem uznać, że immanentny rdzeń swobody wypowiedzi sprowadza się do wyrażania poglądów znieważających czy obrażających uczucia innych osób, a więc okazywaniu pogardy za pomocą obraźliwych lub poniżających sformułowań (ewentualnie gestów), które nie podlegają kwalifikacji w kategoriach prawdy i fałszu” [25] . Uzasadniając powód ochrony uczuć religijnych TK wprost odniósł się do godności jednostki i to ona uzasadnia ochronę [26] . Dalej Trybunał Konstytucyjny ocenił, że penalizacja ma przeciwdziałać takiemu rodzajowi „krytyki”, który polega na zastępowaniu, z powołaniem się na wolność słowa, argumentów merytorycznych – zniewagami, które nie mogą być standardem akceptowanym w demokratycznym państwie [27] .

Orzeczenie to spełnia wymogi aktualnego orzecznictwa ETPCz i standardu europejskiego w zakresie wolności słowa i ochrony przed bluźnierstwem [28] .

dr Michał Skwarzyński

Katedra Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, WPPKiA, KUL

Adwokat Lubelska Izba Adwokacka w Lublinie

PRZYPISY

  1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. Z 1997 r., nr 88, poz. 553, ze zm; dalej jako: kk. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
  2. Szerzej zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 1 – 4, Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 2,3, pkt. 1 i 1.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
  3. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 3. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
  4. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 4. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
  5. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 4 i n. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
  6. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 5 i n. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
  7. Szerzej zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 1, Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 2, pkt. 1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
  8. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 14-16. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
  9. Zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 9 i powołany tam Wyrok ETPCz z dnia 8 lipca 2012 r., w sprawie Vajnai p. Węgrom, skarga nr 33629/06. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
  10. Szerzej zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 38 i n. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
  11. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 21-41. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
  12. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16-25, pkt. 4.1-4.3.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
  13. Stanowisko Sejmu w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 1, Stanowisko Prokuratora Generalnego w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
  14. Stanowisko Sejmu w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 26. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14
  15. Stanowisko Sejmu w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 33 i cytowana tam literatura. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 15
  16. Stanowisko Prokuratora Generalnego w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 20. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 16
  17. Kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, zob. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16, pkt. 3.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 17
  18. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 32, pkt. 6.3.3.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 18
  19. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16, pkt. 3.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 19
  20. Szerzej zob. W. Kozielewicz, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach o przestępstwo obrazy uczuć religijnych [w:] Odpowiedzialność karna artysty za obrazę uczuć religijnych, Warszawa 2014, red. F. Ciepły, s. 161-178. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 20
  21. Ibidem, s. 161. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 21
  22. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 32, pkt. 6.3.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 22
  23. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 26, pkt. 5.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 23
  24. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 27, pkt. 6.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 24
  25. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 28, pkt. 6.3.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 25
  26. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 29, pkt. 6.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 26
  27. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r., w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 29, pkt. 6.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 27
  28. Szerzej o orzeczeniu i standardzie strasburskim zob. M. Skwarzyński, Orzeczenie TK w sprawie sygn. akt  SK 54/13 w przedmiocie przestępstwa obrazy uczyć religijnych w świetle standardów strasburskich”, Przegląd Prawa Wyznaniowego nr 8/2016, s. 115-127;  M. Skwarzyński, Prawo Międzynarodowe Praw Człowieka, red. K. Orzeszyna, M. Skwarzyński, R. Tabaszewski, Warszawa C.H. Beck 2020, s. 55-61, 275-278. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 28