Kategorie bazy wiedzy

Wzrost prześladowań chrześcijan w Etiopii cz. I

Wstęp

Etiopia to jednio z najstarszych – po Gruzji i Armenii – państw chrześcijańskich na świecie i prawdziwa kolebka afrykańskiego chrześcijaństwa. Według niektórych autorów w tym właśnie kraju Apostoł, św. Mateusz Ewangelista, poniósł śmierć męczeńską, a chrześcijaństwo rozwijało się na tym obszarze już w I wieku po Narodzeniu Chrystusa. To właśnie na terenie Królestwa Aksum (terytorium dzisiejszej Etiopii) działalność misyjną prowadził Frumencjusz z Aksum, zwany Fremnatos lub Abba Selama („Ojciec Pokoju”), co doprowadziło do przyjęcia chrześcijaństwa przez króla Ezana i rozwoju struktury kościelnej oraz wzrostu liczby wiernych. Ekspansja muzułmańska w XI-XIII wieku odizolowała kraj od świata chrześcijańskiego, jednak wyznawcy islamu nie zdołali podbić Etiopii, przecięli natomiast szlaki komunikacyjne łączące ją z ogółem chrześcijańskiego świata, co spowodowało wielowiekową izolację tego kraju. Dopiero w roku 1441 mnisi etiopscy pojawili się na Soborze Florenckim, próbując wznowić kontakty i uzgodnić niejasne kwestie doktrynalne. W XVI wieku ponownie wybuchły wojny z muzułmanami, którzy pod wodzą Ahmeda ibn Ibrahima al-Gazi (zwanego Graniem) najeżdżali Etiopię z obszarów współczesnej wschodniej Etiopii i Somalii. Wobec zagrożenia islamskiego Etiopia zwróciła się o pomoc wojskową do Portugalii, co doprowadziło do przyjęcia przez władców etiopskich katolicyzmu. Dzięki militarnej pomocy ze strony Lizbony – a szczególnie wsparciu broni palnej – odniesiono zwycięstwo nad muzułmanami. Bunty duchowieństwa, możnowładców i ludności broniących rodzimej tradycji religijnej doprowadziły do odrzucenia katolicyzmu w 1633 roku. Od tamtego czasu, aż do XIX wieku, Etiopia stała się krajem odizolowanym od wpływów europejskich. Pod koniec tego okresu Etiopia pod panowaniem Menelika II została zjednoczona i utrzymała niepodległość, pokonując Włochy w bitwie pod Aduą w 1896 roku. Po śmierci Menelika II władcą został jego wnuk, Lydz Ijasu, który był muzułmaninem i sympatyzował z Niemcami i Turcją. Odsunięto go od władzy w 1916 roku, a cesarzową została córka Menelika II – Zeuditu. Regentem mianowano rasa Tefei Mekonnyna, który objął po śmieci cesarzowej tron w 1930 roku jako Hajle Sellasje. Niestety, najazd faszystowskich Włoch Benito Mussoliniego doprowadził do okupacji Etiopii i jej włączenia do Włoskiej Afryki Wschodniej. W 1941 roku wojska brytyjskie, wspierane przez partyzantkę etiopską wyzwoliły kraj, a cesarz Hajle Sellasje mógł powrócić do ojczyzny. W 1952 roku do Etiopii włączono Erytreę, ale to doprowadziło do wzrostu niezadowolenia i było początkiem konfliktu wewnętrznego.

Czerwony terror w Etiopii

W 1974 roku nasilił się kryzys spowodowany skutkami kilkuletniej suszy i przestarzałą strukturą społeczno-gospodarczą, która coraz bardziej generowała niezadowolenie wśród części elit cywilnych i wojskowych wykształconych na uczelniach Zachodu. Na początku roku liczne grupy zawodowe i studenckie zaczęły protestować, domagając się reform, na które cesarz Hajle Sellasje odpowiedział ustępstwami. Wykorzystali to zafascynowani komunizmem wojskowi, którzy bez problemów przejmowali kontrolę nad kolejnymi organami władzy, a we wrześniu 1974 roku ogłosili jego detronizację. Cesarz wraz z rodziną został osadzony w areszcie domowym. W wyniku zamachu stanu władzę objął Komitet Koordynacyjny Sił Zbrojnych, Policji i Armii Terytorialnej złożony z 128 oficerów tzw. Derg (etiop.: Rada) [1] . Na jego czele stanął generał Aman Mikael Andom. We wrześniu tego samego roku Derg wydał dekret o detronizacji cesarza, zawiesił konstytucję, rozwiązał parlament i utworzył Tymczasową Wojskową Radę Administracyjną. W marcu kolejnego roku zniesiono monarchię, ogłoszono dekret o reformie rolnej i nacjonalizacji przedsiębiorstw. Dnia 27 sierpnia 1975 roku został zamordowany przez służbę bezpieczeństwa były cesarz Hajle Sellassje, co w pewien sposób kończyło epokę jednej z najstarszych monarchii na świecie [2] .

W skład nowych władz weszli wojskowi reprezentujący lewicową i nacjonalistyczną opcję ideową. Pod koniec listopada 1974 roku w ramach porachunków wewnątrz Dergu zginął generał Aman Mikael Andom. Całkowitą władzę w państwie przejął major Mengystu Hajle Mariama. Pochodzący z niższych sfer, oddany marksistowskiej ideologii Etiopczyk należał do zwolenników brutalnego rozliczenia się z ludźmi starego systemu. Na jego rozkaz 23 listopada 1974 roku zabito 59 członków dawnego rządu cesarskiego, wywodzących się ze starej arystokracji oraz byłych urzędników państwowych, wliczając kilku krewnych cesarza, co było zapowiedzą zwrotu rewolucji na krwawą ścieżkę. W lutym 1977 roku doszło do kolejnego zamachu wojskowego, zorganizowanego przez radykalną frakcję lewicowych oficerów. Zginął w nim dotychczasowy przewodniczący Dergu generał Teferi Benti i sześciu członków junty, a Mengystu – już jako podpułkownik – objął tekę przewodniczącego Dergu.

Już w trakcie pierwszego roku rządów ustanowił republikę socjalistyczną i przystąpił do kolektywizacji rolnictwa i nielicznych zakładów przemysłowych, co było przejawem modnej w krajach Trzeciego Świata ideologii leninowskiej. Wraz z tym programem rozpoczął się Czerwony terror, trwający do 1979 roku. Ofiarami czerwonego terroru padli przeciwnicy rewolucyjnego stylu rządów Dergu – w tym wielu chrześcijan – oraz przedstawiciele konkurencyjnych, cywilnych ugrupowań skrajnej lewicy. Na rozkaz Mengystu tysiące mieszkańców biednych mieszkańców slumsów otrzymało broń i rozkaz likwidacji „elementów antyrewolucyjnych” – przedsiębiorców, byłych urzędników, studentów, działaczy chłopskich, kupców i sklepikarzy. Represje i egzekucje dotknęły hierarchów różnych kościołów chrześcijańskich, szczególnie katolickiego i protestanckich. Kampania obejmowała także likwidację przeciwników politycznych przy pomocy wojska i tajnych służb. Innymi jej elementami były masowe przesiedlenia ludności oraz indoktrynacja społeczeństwa. Kraj ogarnęła fala gwałtów, tortur i morderstw, których sprawców nie ścigano i nie karano. Uwięziony przez Derg w 1976 roku patriarcha (abuna) Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego (prawosławnego) Theophilos został prawdopodobnie zamordowany w 1977 roku, jednak władze nie upubliczniły tej informacji i zwyczajnie nakazały Kościołowi wybór nowego patriarchy. Tak też się stało i Święty Synod wybrał nowego zwierzchnika – został nim arcybiskup Takla Haymanot, który pełnił swój urząd do 1988 roku. Wyboru tego nie uznał Koptyjski Kościół Prawosławny, jednak nie wypowiedział jedności sakramentalnej. Koptowie uważali, że dopóki władze nie ogłoszą publicznie faktu i okoliczności śmierci patriarchy Teofila, ten formalnie miał pozostawać zwierzchnikiem Kościoła. Po śmierci patriarchy Haymanota w 1988 roku, naciskany przez władze komunistyczne Synod wybrał na tron patriarszy Merkoriosa.

Podczas tej dwuletniej kampanii, podzielonej na „trzy fale”, dziesiątki tysięcy Etiopczyków zostało aresztowanych, torturowanych i straconych. Aby pomóc w eksterminacji politycznych przeciwników Dergu i „wrogów rewolucji”, Mengystu znacznie rozbudował tajną policję polityczną i wydał broń lokalnym władzom oraz wspomnianej wcześniej ubogiej ludności przedmieść dużych miast (kebele). Skutkiem tych poczynań była śmierć około pół miliona mieszkańców Etiopii w latach 1977-78, którzy zginęli w wyniku deportacji, głodu i bezpośrednich prześladowań [3] . W tym okresie prześladowani byli szczególnie wierni Kościoła katolickiego obrządku etiopskiego, których traktowano jako agentów Zachodu. To dotyczyło również innych wyznań, w tym szczególnie społeczności zielonoświątkowców, obejmującej kilka milionów wiernych, będącej częścią ruchu protestanckiego w Etiopii. W tym przypadku skala represji doprowadziła do przejścia wiernych do całkowitego podziemia i działania w tajnych strukturach.

Oprócz tychże działań rozpoczęła się w latach 1977-1978 wojna w Ogadenie (z Somalią) zakończona zwycięstwem Etiopii, którą wsparły takie kraje komunistyczne jak Związek Sowiecki, Niemiecka Republika Demokratyczna czy Kuba Fidela Castro. W 1984 roku utworzona została rządząca Etiopska Partia Robotnicza. W 1987 roku uchwalono nową konstytucję, a prezydentem został Mengystu. Lata 80. XX wieku wiązały się z ponownym nasileniem działań partyzantów w Erytrei, wybuchły też powstania w Tigraj i innych prowincjach położonych na północy kraju. Wojska rządowe w toku sześciu ofensyw zmusiły partyzantów do wycofania się, a wobec odbitych terenów stosowały taktykę spalonej ziemi, niszcząc wszystkie gospodarstwa rolne i pola uprawne oraz budynki użyteczności publicznej, a także kościoły należące do wspólnot religijnych. Częste były przypadki morderstw dokonywanych na kapłanach i zakonnikach wspólnot religijnych. Los zakonnic czy mniszek był jeszcze bardziej tragiczny. Trzeba pamiętać, że wspomniane prowincje zamieszkane były i są w zdecydowanej większości przez chrześcijan, w przeciwieństwie do terenów wschodniej i południowo-wschodniej Etiopii zamieszkałych w zdecydowanej większości przez muzułmanów. W końcu armia odcięła od dostaw żywności i wody znaczną część prowincji, gdzie przebywały niedobitki powstańców i miliony przesiedlonych cywili. To doprowadziło do wielkiego głodu w latach 1983-1985, w wyniku którego śmierć poniosło około miliona mieszkańców. Gdy cały świat zwrócił uwagę na północ Etiopii, władze komunistyczne nieudolnie próbowały ratować resztki swojej reputacji. Postanowiono przesiedlić w ciągu roku 1,5 miliona ludzi w wieku produkcyjnym na żyźniejsze południe kraju. Zachodnie państwa uznały pomysł za niewykonalny w tak krótkim czasie i odmówiły udzielenia pomocy, natomiast Związek Sowiecki dostarczył setki ciężarówek i samolotów transportowych. Armia rozpoczęła przymusowe przesiedlenia ludności. Media pokazywały obrazy rozdzielanych rodzin, dzieci wyrywanych z rąk matek i katowanych mężczyzn, którzy próbowali się sprzeciwić. Do końca lutego 1986 roku przesiedlono ponad 600 tysięcy osób. Oblicza się, że 50 tysięcy zginęło w trakcie realizacji tego pomysłu.

Pod koniec lat 80-tych XX wieku udało się połączyć siły wielu organizacji antykomunistycznych, zwłaszcza na północy kraju, w regionie Erytrei i Tigraj. Upadek Związku Sowieckiego i komunizmu w krajach Europy Środkowej i Wschodniej doprowadził do znacznego osłabienia władzy etiopskich komunistów. Ponadto klęski militarne i sfrustrowanie społeczeństwa etiopskiego brutalnością rządów Mengistu, doprowadziło do demoralizacji armii, będącej podporą władzy Dergi. W 1991 roku ugrupowania partyzanckie, skupione w koalicji Etiopskiego Ludowo-Rewolucyjnego Frontu Demokratycznego (EPRDF), przejęły kontrolę nad stolicą kraju. Zwycięscy rebelianci powołali rząd tymczasowy na czele z prezydentem Meleną Zenawiego. Przywódca komunistów Mengystu Haile Mariam zbiegł do Zimbabwe, został jednak zaocznie osądzony i skazany na karę śmierci za zbrodnie przeciw ludzkości [4] .

Sytuacja polityczna i religijna w Etiopii u progu XXI wieku. Narastanie prześladowań religijnych chrześcijan

Obalenie rządów Mengystu Haile Mariama nie zakończyło konfliktów granicznych z udziałem Etiopii, jak i sporów wewnętrznych. W 1995 roku rozpoczął się konflikt w prowincji Ogaden, zamieszkałej w zdecydowanej większości przez wyznających islam Somalów (Somalisów). Rebelianci walczą o oderwanie Ogadenu od reszty Etiopii i przyłączenie go do Somalii lub o przyznanie mu szerokiej autonomii. Kampania partyzancka zaostrzyła się, kiedy w prowincji odkryto złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, a wojska etiopskie podjęły interwencję w Somalii w 2006 roku, w celu obalenia rządów Unii Trybunałów Islamskich reprezentujących fundamentalizm islamski. Zaciekłe walki trwały do 2010 roku i zakończyły się porozumieniem, które nie jest do końca przestrzegane i respektowane przez wszystkie ugrupowania uczestniczące w konflikcie. Według wielu organizacji humanitarnych obie strony konfliktu popełniły wiele okrucieństw podczas jego trwania: wielu cywilów zostało zabitych lub uprowadzonych przez żołnierzy etiopskich za sympatyzowanie z rebeliantami, a etiopskie wojska niszczyły wsie i mienie, przeprowadzały konfiskaty zwierząt, zmuszając ludność cywilną do przenoszenia się z miejsca na miejsce. Z drugiej strony partyzanci używali min lądowych, których ofiarami niejednokrotnie stawali się cywile.

W 1998 roku pomiędzy Etiopią i Erytreą wybuchła wojna graniczna. Na konflikt oba państwa wydały setki milionów dolarów. Działania wojenne kosztowały życie kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Wynikiem wojny były jedynie drobne zmiany graniczne. W 2000 roku wojska etiopskie przystąpiły do ofensywy. W jej wyniku Erytrea zgodziła się na międzynarodowy plan pokojowy. Wojska etiopskie kontrolowały wówczas ok. 1/4 terytorium Erytrei – i do tego czasu zmusiły 650 tys. cywilów do opuszczenia miejsc zamieszkania i niszczyły erytrejską infrastrukturę. Ostatecznie, w grudniu 2000 roku podpisano porozumienie pokojowe między stronami konfliktu: oba państwa zobowiązały się w nim do stałego zakończenia wrogości oraz wyrzeczenia się użycia siły lub groźby jej użycia we wzajemnych stosunkach. Ponadto obie strony zobowiązały się do uwolnienia i repatriacji wszystkich więźniów wojennych oraz zgody na powrót do ostatniego miejsca zamieszkania wszystkich innych osób zatrzymanych lub wypędzonych w wyniku konfliktu zbrojnego. W wyniku wojny słabe gospodarki obu państw popadły w ruinę. Ogromne wydatki na nową broń, a także niedobór żywności były negatywnym skutkiem wojny dla sytuacji gospodarczej w obu krajach. Ponadto w czasie trwania walk w regionie panowała susza, która jeszcze pogorszyła los cywilów. Etiopia jest jednym z krajów najboleśniej dotkniętych przez zmiany klimatyczne. Każdorazowy brak opadów w porze deszczowej (który miał miejsce dwukrotnie m.in. w 2011 r.) oznacza klęskę głodu o rozmiarach obejmujących całe państwo. W dalszym ciągu mimo poprawy sytuacji, Etiopia znajduje się w czołówce krajów z najwyższym odsetkiem ludzi chorych na HIV/AIDS.

Przedstawione konflikty oraz nękające Róg Afryki – w tym szczególnie Etiopię – susze, mają wpływ na narastające prześladowania religijne. Początkowo, po obaleniu przez opozycję władzy komunistycznej w Etiopii, można było zaobserwować duży rozwój życia religijnego. W wolnym państwie wolność religijna została zagwarantowana przez konstytucję z 1995 roku. Nie ma religii państwowej, jest zabronione tworzenie partii politycznych opartych na religii, a wszystkie grupy religijne są zobowiązane do rejestracji. Według szacunków władz Etiopii chrześcijanie stanowią niecałe 63% ogółu ludności, przy czym największą grupę obecnie stanowi Etiopski Kościół Ortodoksyjny (Prawosławny) – 43,5%, a następnie protestanci – 18,6% (przede wszystkim Kościół Słowo Życia Kale Heywet i Etiopski Kościół Ewangelicki Mekane Yesus) oraz katolicy – 0,7%. Te informacje różnią się od danych publikowanych przez Departament Stanu USA, wg nich ponad 50% kraju jest zamieszkana w większości przez chrześcijan obrządków wschodnich (40–45% należy do kościoła Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego), a ok. 10% są członkami innych grup chrześcijańskich, głównie ewangelikalnych i zielonoświątkowych). Przedchalcedońscy chrześcijanie etiopscy dominują na północy kraju: w Tigraj (95,6%) i Amhara (82,5%), podczas gdy większość protestantów żyje w Regionie Narodów, Narodowości i Ludów Południa (55,5% mieszkańców), oraz w Oromia (4,8 miliona – 17,7%). Nieco inne dane podaje również Departament Stanu USA odnośnie do wyznawców islamu; wg nich muzułmanie stanowią około 40–45% populacji. Większość etiopskich muzułmanów to sunnici, mieszkających w regionach Somali (98,4%), Afar (95,3%) i Oromia (47,5%) [5] .

Mimo zapisów konstytucyjnych przestrzeganie wolności religijnej w Etiopii ostatnimi czasy staje pod znakiem zapytania. Wspomniane konflikty oraz problemy społeczne takie jak ubóstwo, bezrobocie i pojawiający się głód – szczególnie w okresie susz – spowodowały ponownie narastanie konfliktów i sporów religijnych w Etiopii. Po śmierci premiera Melesa Zenawiego w 2012 roku, nasiliły się protesty w regionach zamieszkanych przez Amharów, w związku z tym w październiku 2016 roku władze ogłosiły stan wyjątkowy. To doprowadziło do zwiększenia ilości ataków na kościoły chrześcijańskie w tym regionie. W marcu 2011 roku spalono co najmniej 50 kościołów, a 3000 chrześcijan zostało przesiedlonych do regionu położonego mniej niż 200 mil na zachód od Addis Abeby. Również bliskość granicy z Somalią i działającą przy niej ekstremistyczną grupą islamistyczną Al.-Shabaab – która terroryzuje wyznawców chrześcijaństwa zarówno w swoim kraju, jak i sąsiadujących państwach, w których nie ma kalifatu – znacznie pogorszyło sytuację wyznawców chrześcijaństwa w Etiopii. W południowej Etiopii niepokoje polityczne i wzrost wahabizmu – skrajnej gałęzi islamu – wśród ludu Oromo, spowodowały falę ataków na chrześcijan w całym regionie. Islamscy ekstremiści i polityczni demagodzy otwarcie podżegają do przemocy za pomocą nienawistnej retoryki wobec Kościoła. Urzędnicy ambasady USA wyraźnie dostrzegli niebezpieczeństwa, gdy ówczesny ambasador Donald Yamamoto (w latach 2006-2009) wysłał do amerykańskich agencji bezpieczeństwa raport „Wahabizm w Etiopii jako „imperializm kulturowy””, udostępniony później przez Wikileaks [6] .

dr Jan Wiśniewski

Bibliografia

1.      A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko, Historia Etiopii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1987.

2.      Africa Watch, Evil Days: 30 years of War and Famine in Ethiopia, New York: September 1991.

3.      Human Rights Watch (HRW), December 1994. Ethiopia: Reckoning Under the Law. New York: Human Rights Watch.

4.      Human Rights Watch (HRW), 1999. World Report 1999: Ethiopia [Internet] www.hrw.org

5.      Immigration and Refugee Board Documentation Centre (IRBDC), Ottawa. April 1990. Ethiopia: Country Profile.

6.      Mayfield, Julie, „The Prosecution of War Crimes and Respect for Human Rights: Ethiopia’s Balancing Act,” Emory International Law Review (Vol. 9, No. 2, Fall 1995) – as reported on Westlaw.

7.      Rapoport, Louis, „Mengistu Haile Mariam: The Worst of Africa’s Butchers,” The Jerusalem Post (23 May 1991) – as reported on Lexis-Nexis.

8.      Ethiopia: Background Information on the Mengistu Regime during the Red Terror, 28 December 1999, https://www.refworld.org/docid/3ae6a6b414.html [dostęp 14.06.2021].

9.      M. Staniul, Jak „Czarny Stalin” zdetronizował Boga…, (25.11.2009)  https://wiadomosci.wp.pl/jak-czarny-stalin-zdetronizowal-boga-6108653204432001a [dostęp 12.06.2021].

10.  L. Kipfer, Thriving under Persecution: Meserete Kristos Church Leadership during the Ethiopian Revolution (1974-1991), (July 2017), https://www.goshen.edu/content/uploads/sites/75/2017/09/4Kipferfinal06042017.pdf [dostęp 14.06.2021].

11.  Profil: Mengistu Haile Mariam, BBC News, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6171927.stm  [dostęp 10.05.2021].

12.  Haile Mariam Mengistu, https://www.encyclopedia.com/people/history/african-history-biographies/mengistu-haile-mariam [dostęp 30.05.2021].

13.  Etiopia. Amnesty International donosi o setkach zmasakrowanych cywilów w Tigraju, 13 listopada 2020, https://wiadomosci.wp.pl/etiopia-amnesty-international-donosi-o-setkach-zmasakrowanych-cywilow-w-tigraju-6575092180503520a [dostęp 12.06.2021].

14.  L. Burkle, Christians in the Crossfire in Ethiopia, 5 kwietnia 2021,  https://www.persecution.org/2021/04/05/christians-crossfire-ethiopia/ [dostęp 15.06.2021].

15.  ETIOPIA: Chrześcijanie celem ataków podczas antyrządowych zamieszek, 11 września 2020, https://www.gpch.pl/wiecej-wiadomosci-z-etiopii/1948-etiopia-chrzescijanie-celem-atakow-podczas-antyrzadowych-zamieszek [dostęp 11.06.2021].

16.  Ł. Sośniak SJ, Ponad 750 chrześcijan rozstrzelanych przed kościołem w Etiopii  https://www.vaticannews.va/pl/swiat/news/2021-01/ponad-750-chrzescijan-rozstrzelanych-przed-kosciolem-w-etiopii.html [dostęp 30.05.2021].

17.  500 Christians Killed in Ethiopia since June, Report States, 09/08/2020 https://www.persecution.org/2020/09/08/500-christians-killed-ethiopia-since-june-report-states/ [dostęp 12.06.2021].

18.  The trials of Ethiopian Catholics, 1 lipec 2017, https://catholicherald.co.uk/the-trials-of-ethiopian-catholics/ [dostęp 30.05.2021].

19.  Ethiopian Christians Endure Persecution, „Alemayehu Desta” February 25, 2020 https://translate.google.com/translate?hl=pl&sl=en&u=https://providencemag.com/2020/02/ethiopian-christians-endure-persecution/&prev=search&pto=aue [dostęp 20.06.2021].

20.  Open Doors, https://www.opendoors.pl/przesladowania-chrzescijan/swiatowy-indeks-przesladowan/opisy-krajow-przesladowan/etiopia [dostęp 30.05.2021].

21.  Historia prześladowań, https://copch.pl/przesladowania-chrzescijan/etiopia [dostęp 30.05.2021].

22.  Chrześcijanie w Etiopii nigdzie się nie „wpakowali”. Komuniści – owszem! 25 stycznia 2021, https://opoka.news/chrzescijanie-w-etiopii-nigdzie-sie-nie-wpakowali-komunisci-owszem [dostęp 30.05.2021].

PRZYPISY

1. Haile Mariam Mengistu, https://www.encyclopedia.com/people/history/african-history-biographies/mengistu-haile-mariam [dostęp 30.05.2021] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
2. Czerwony terror w Etiopii, Wywiad z księciem Ermiasem Sahle Sellasje przeprowadzony przez J. Mieszko-Wiórkiewicz, „Do Rzeczy” s. 61. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. D. Ottaway, M. Ottaway, Ethiopia: Empire in Revolution, New York 1978, s. 187. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. Profil: Mengistu Haile Mariam, BBC News, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/6171927.stm [accessed December 26, 2007] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. International Religious Freedom Report 2007, https://2009-2017.state.gov/j/drl/rls/irf/2007/90097.htm [dostęp 20.06.2021] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
6. Ethiopian Christians Endure Persecution, „Alemayehu Desta” February 25, 2020 https://translate.google.com/translate?hl=pl&sl=en&u=https://providencemag.com/2020/02/ethiopian-christians-endure-persecution/&prev=search&pto=aue [dostęp 20.06.2021] Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6