Kategorie bazy wiedzy

Ocena projektu tzw. „aborcji eutanatycznej”

Ocena projektu tzw. „aborcji eutanatycznej”

Projekt aborcji z uwagi na tzw. wady letalne

Punktem wyjścia rozważań jest przedstawienie projektu dotyczącego rozwiązania prawnego po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 2020 r. Projekt [1] ten zakłada wprowadzenie zmian w ustawie z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży [2] .

Według projektu w art. 4a wprowadza się nowy pkt 2a: badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na wysokie prawdopodobieństwo, że dziecko urodzi się martwe albo obarczone nieuleczalną chorobą lub wadą, prowadzącą niechybnie i bezpośrednio do śmierci dziecka, bez względu na zastosowane działania terapeutyczne”.

Tym samym po wprowadzeniu tej zmiany doszłoby do uregulowania nowego przypadku dekryminalizacji aborcji w sytuacji takich wad/chorób płodu, które są w obecnym stanie wiedzy medycznej nieuleczalne i prowadzą do śmierci dziecka.

Jest tak dlatego, że dotychczas obowiązujący art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży stanowił, że przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza, w 3 przypadkach: 1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej; 2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu; 3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.

Standard konstytucyjny ochrony życia ludzkiego w każdej fazie rozwoju

W dniu 22 października 2020 r., Trybunał Konstytucyjny w sprawie sygn. akt K 1/20, uznał, że „art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży za niezgodny z art. 38 [3] w zw. z art. 30 [4] w związku z art. 31 ust. 3 [5] Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Tym samym po wyroku TK z porządku prawnego wyeliminowano przesłankę eugeniczną, która określała, że badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazujące na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu pozwalały na aborcję. Trybunał Konstytucyjny w Orzeczeniu z dnia 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96, wskazał, że „Wartość konstytucyjnie chronionego dobra prawnego jakim jest życie ludzkie, w tym życie rozwijające się w fazie prenatalnej, nie może być różnicowana. Brak jest bowiem dostatecznie precyzyjnych i uzasadnionych kryteriów pozwalających na dokonanie takiego zróżnicowania w zależności od fazy rozwojowej ludzkiego życia. Od momentu powstania życie ludzkie staje się więc wartością chronioną konstytucyjnie. Dotyczy to także fazy prenatalnej. Objęcie tej fazy życia ludzkiego ochroną konstytucyjną znajduje zresztą potwierdzenie w ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską 30 września 1991 r. Konwencji Praw Dziecka, której preambuła deklaruje w akapicie dziesiątym, nawiązując do Deklaracji Praw Dziecka, iż dziecko z uwagi na swą niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, a zwłaszcza właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Ujęcie tej reguły w preambule Konwencji musi prowadzić do wniosku, iż zawarte w Konwencji gwarancje odnoszą się również do prenatalnej fazy ludzkiego życia, zgodnie z którym życie ludzkie jest wartością w każdej fazie rozwoju i jako wartość, której źródłem są przepisy konstytucyjne powinno być ono chronione przez ustawodawcę”. Orzeczenie to zapadło na podstawie tzw. Małej Konstytucji, ale stanowisko to było podtrzymywane na gruncie ówcześnie nowej Konstytucji z 1997 r. Stała linia orzecznicza TK wskazuje, że Konstytucja RP przyznaje ochronę życia, jako ochronę jednej i tej samej wartości konstytucyjnej, choć z różną intensywnością w różnych sytuacjach [6] .

Z kolei Trybunał Konstytucyjny w wielu orzeczeniach wskazuje, że godność człowieka „stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela – art. 30 Konstytucji (zob. wyrok TK o sygn. K 52/13)” [7] .

Godność ludzka „stanowi podstawową zasadę aksjologiczną, wpisaną do prawa międzynarodowego i do konstytucji współczesnych państw demokratycznych” [8] .

System praw człowieka służy normatywnemu wyrażeniu godności człowieka, ale to godność ma charakter pierwotny wobec systemu normatywnego i jest od niego niezależna. System prawny wyłącznie deklaruje ochronę godności, ale jej nie konstytuuje. To godność jest źródłem wszelkich praw jednostki [9] i to ona nadaje moc prawom człowieka [10] .

Wątpliwości prawne wobec projektu aborcji z uwagi na tzw. wady letalne

Wątpliwości konstytucyjne budzi nieprecyzyjne sformułowanie „wysokie prawdopodobieństwo”, bowiem w przypadku regulacji dotyczącej życia przesłanki ustawodawca musi ująć w sposób maksymalnie precyzyjny. Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. K 28/02, stwierdził, że ustawodawcy nie wolno „poprzez niejasne formułowanie treści przepisów pozostawiać organom mającym je stosować nadmiernej swobody przy ustalaniu ich zakresu podmiotowego i przedmiotowego. Założenie to można określić ogólnie jako zasadę określoności ustawowej ingerencji w sferę praw i obowiązków adresatów normy prawnej. Przekroczenie pewnego poziomu niejasności przepisów prawnych stanowić może samoistną przesłankę stwierdzenia ich niezgodności z wyrażoną w art. 2 Konstytucji zasadą państwa prawnego”.

Stwierdzić należy, że zgodnie z projektem ustawy celem ma być dopuszczenie aborcji wyłącznie w sytuacji tzw. wad letalnych, a nie innych wad (s. 4 Projektu): „Przedstawiony projekt ustawy przewiduje wprowadzenie, zgodnej z zasadami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nowej przesłanki warunkującej możliwość przerwania ciąży w przypadku wystąpienia u dziecka tzw. wad letalnych. Zgodnie z tą przesłanką, przerwanie ciąży będzie możliwe w sytuacji, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskażą na wysokie prawdopodobieństwo, że dziecko urodzi się martwe albo obarczone nieuleczalną chorobą lub wadą, prowadzącą niechybnie i bezpośrednio do śmierci dziecka, bez względu na zastosowane działania terapeutyczne. Podkreślenia wymaga, że tzw. wady letalne będą jedynymi wadami, których wystąpienie będzie uprawniało do podjęcia decyzji o przerwaniu ciąży. Przerwanie ciąży nie będzie natomiast możliwe w przypadku wystąpienia u dziecka innego rodzaju wad rozwojowych”.

Tym samym projektodawca sam stwierdza, że jest to nowa, nieistniejąca dotąd przesłanka dokonania dekryminalizacji aborcji.

Dalej uzasadnienie stwierdza, że: „ochrona życia dziecka mającego tzw. wady letalne wykracza zatem poza możliwości ludzkie” (s. 4 projektu). To stwierdzenie zawiera jednak błąd logiczny, bowiem statusu osoby jako człowieka nie determinuje technologia. Człowiekiem się jest albo się nie jest niezależnie do rozwoju technologii medycznej. Tym samym, nie będzie „uczłowieczać” się płód, jeśli wynaleziony zostanie lek lub terapia na obecnie wadę uznaną za letalną. Będzie to od początku taki sam podmiot – człowiek obdarzony taką samą godnością. Bardzo chory człowiek nie jest pozbawiany godności, nawet jeśli choroba jest śmiertelna i występuje na prenatalnym etapie rozwoju. Choroba nie zmienia faktu, że ma się przyrodzoną godność, więc taką wynikającą z natury [11] .  W życiu często jest tak, że człowiek nie może przeżyć sam bez pomocy innych (np. działania lekarzy ratujące życie), bądź maszyn (np. respirator, sztuczne serce). Nie zmienia to godności i faktu, że taka osoba nadal jest człowiekiem. Wyłącznie rozwój techniki pozwala obecnie uratować dziecko już w 21 tygodniu ciąży. Rozwój technologii medycznej jest oczywisty, a doprowadzi on do sytuacji, gdy możliwe będzie przeprowadzenie całej ciąży poza ustrojem matki. Od rozwoju techniki nie zależy czy ktoś jest człowiekiem, czy nie, to jest stan obiektywny, a cała ciąża będzie możliwa do przeprowadzenia w inkubatorze. Choroby zaś spośród letalnych będą chorobami uleczalnymi.

Co więcej, projekt sprowadza się do wprowadzenia nowej przesłanki polegającej na skróceniu życia – aborcji, kogoś kto i tak umrze – płodu z wadami letalnymi. Jest to w istocie aborcja eutanatyczna. Konstytucja RP zabrania skracania życia kogoś, kto i tak umrze. Kodeks karny w art. 150 kk określa, że „§ 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia”.

Sprzeczność z konstytucją prawa pozwalającego skrócić życie kogoś kto i tak umrze

Trybunał Konstytucyjny zajmował się problemem skrócenia życia człowieka, który i tak umrze i uznał, że normy to dopuszczające są niezgodne z Konstytucją RP. Otóż w sprawie K 44/07 Trybunał Konstytucyjny na pytanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego badał art. 122a ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze [12] , który określał, że: „jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa państwa i organ dowodzenia obroną powietrzną, uwzględniając w szczególności informacje przekazane przez instytucje zapewniające służby ruchu lotniczego, stwierdzi, że cywilny statek powietrzny jest użyty do działań sprzecznych z prawem, a w szczególności jako środek ataku terrorystycznego z powietrza, statek ten może być zniszczony na zasadach określonych w przepisach ustawy z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej”, także z pasażerami i załogą na pokładzie [13] . Zasadniczo wątpliwości konstytucyjne Pierwszego Prezesa SN: „można sprowadzić do czterech podstawowych kwestii: 1) braku dostatecznej precyzji zakwestionowanego przepisu (zwłaszcza elementów określających zakres zastosowania normy), a także zgodności takiego rozstrzygnięcia normatywnego z konstytucyjnymi gwarancjami, 2) ochrony życia ludzkiego, 3) godności osoby ludzkiej i 4) konstytucyjnie określonymi celami i zadaniami Sił Zbrojnych RP” [14] .

Dalej TK zauważył, że „życie ludzkie stanowi wartość o randze najwyższej w naszej cywilizacji i kulturze prawnej. Wartość dobra prawnego, jakim jest życie ludzkie, nie podlega przy tym, na gruncie Konstytucji, różnicowaniu. W polskim i zagranicznym orzecznictwie konstytucyjnym podkreśla się rangę prawa do prawnej ochrony życia jako podstawowego prawa jednostki, warunkującego posiadanie i realizację wszelkich innych praw i wolności. Znaczenie prawa do życia wykracza jednak poza tak rozumiany kontekst indywidualno- podmiotowy” [15] i stwierdził, że „warunkiem ograniczenia prawa do prawnej ochrony życia jest więc zaistnienie sytuacji, w której jest niewątpliwe, że nie da się ono pogodzić z analogicznymi prawami innych osób. Przesłankę tę można określić ogólnie jako wymaganie symetrii dóbr: poświęcanego i ratowanego” [16] .

Kluczowy jest jednak poniższy fragment, w którym Trybunał Konstytucyjny wprost stwierdza, że jeśli: „decyzja o zniszczeniu cywilnego statku powietrznego ma być uzasadniona koniecznością ochrony życia innych ludzi, znajdujących się na ziemi w prawdopodobnym polu rażenia, to powstaje pytanie, czy art. 38 Konstytucji pozwala organom państwa legalnie, w trybie określonym w ustawie, poświęcić życie osób znajdujących się na jego pokładzie dla ratowania życia innych osób. Czy można uznać, że życie pasażerów samolotu opanowanego przez terrorystów, które najprawdopodobniej i tak zbliża się do nieuchronnego końca, ma mniejszą wartość niż życie innych osób, w szczególności tych zagrożonych atakiem terrorystycznym? Trybunał Konstytucyjny nie ma wątpliwości, że życie człowieka nie podlega wartościowaniu ze względu na jego wiek, stan zdrowia, przewidywany czas jego trwania, ani ze względu na jakiekolwiek inne kryteria. Każdy człowiek, w tym także pasażerowie samolotu znajdującego się w przestrzeni powietrznej państwa, mają prawo do ochrony życia przez to państwo. Nadanie sobie przez państwo prawa do ich zabijania, chociażby w obronie życia innych ludzi, jest zaprzeczeniem tego prawa. Należy przy tym podkreślić, że ocena zagrożenia osób znajdujących się na ziemi jest w zasadzie zawsze hipotetyczna, natomiast decyzja o zestrzeleniu samolotu oznacza dla znajdujących się na jego pokładzie osób zagrożenie jak najbardziej realne i niedające się uchylić – w istocie pewną śmierć. Świadomość pasażerów cywilnego statku powietrznego opanowanego przez terrorystów, że może on być celowo zniszczony przez siły obrony powietrznej, może przy tym osłabić ich wolę walki o ratowanie własnego życia od zagrożenia ze strony zamachowców” [17] .

Wyróżniony fragment przesądza o niekonstytucyjności aborcji eutanatycznej w świetle obecnej Konstytucji RP, ale także w świetle istoty godności człowieka [18] .

dr Michał Skwarzyński

Katedra Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, WPPKiA, KUL

Adwokat Lubelska Izba Adwokacka w Lublinie, www.adw.org.pl

PRZYPISY

1. https://www.prezydent.pl/prawo/ustawy/zgloszone/art,37,prezydencki-projekt-zmiany-ustawy-o-planowaniu-rodziny.html – dalej jako Projekt. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 1
2. Dz. U. poz. 78, z późn. zm. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 2
3. Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 3
4. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 4
5. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 5
6. Zob. Orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r., w sprawie sygn. akt K 26/96; Wyrok TK z dnia 23 marca 1999 r. w sprawie sygn. akt K 2/98; Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r. sygn. akt K 44/07, Wyrok TK z dnia 22 października 2020 r. sygn. akt K 1/20. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 6
7. Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r., w sprawie sygn. akt K 12/14, pkt. 6.3.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 7
8. Zob. J. Krukowski, Zasada poszanowania godności ludzkiej i prawa do życia w biomedycynie w prawie międzynarodowym, [w:] Ius et Lex, Księga Jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, Lublin 2002, red. A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak, s. 488. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 8
9. Szerzej o godności osobowej i osobowościowej zob.: K. Orzeszyna, Prawo Międzynarodowe Praw Człowieka, red. K. Orzeszyna, M. Skwarzyński, R. Tabaszewski, Warszawa C.H. Beck 2020, s. 20-30; K. Orzeszyna, Godność ludzka podstawą praw człowieka, [w:] Człowieka i jego prawa i odpowiedzialność, red. R. Tabaszewski, s. 23 i n.; J. Krukowski, Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997, s. 39-42; W. Jedlecka, J. Policiewicz, Pojęcie godności na tle Konstytucji RP [w:] Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Konstytucja, red. A. Bator, Wrocław 1999, s. 146; J. Zajadło, Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, RPEiS, nr 2/1989, s. 111; K. Complak, Uwagi o godności człowieka oraz jej ochrona w świetle nowej konstytucji, Psej 5/1998, s. 42 i n.; Z. Hołda [w:] Prawa Człowieka, Zarys wykładu, red. Z. Hołda, D. Ostrowska, J. Hołda, J. A. Rybczyńska, Warszawa 2014, s. 12; M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Lublin 1999, s. 343-347; F. J. Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001, s. 75-80. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 9
10. M. Skwarzyński, Prawo Międzynarodowe Praw Człowieka, red. K. Orzeszyna, M. Skwarzyński, R. Tabaszewski, Warszawa C.H. Beck 2020, s. 13. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 10
11. Tak jest ona definiowana choćby słownikowo – zob. hasło Przyrodzona w sjp.pwn.pl – https://sjp.pwn.pl/sjp/przyrodzony;2512492.html Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 11
12. Dz. U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696, Nr 104, poz. 708 i 711, Nr 141, poz. 1008, Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1829, z 2007 r. Nr 50, poz. 331 i Nr 82, poz. 558 oraz z 2008 r. Nr 97, poz. 625 i Nr 144, poz. 901, dalej jako: plot. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 12
13. Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., w sprawie sygn. akt K 44/07, pkt. 1.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 13
14. Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., w sprawie sygn. akt K 44/07, pkt. 1.2. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 14
15. Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., w sprawie sygn. akt K 44/07, pkt. 7.1. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 15
16. Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., w sprawie sygn. akt K 44/07, pkt. 7.4. in fine. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 16
17. Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., w sprawie sygn. akt K 44/07, pkt. 7.5. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 17
18. Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., w sprawie sygn. akt K 44/07, pkt. 8. Powrót do fragmentu, którego dotyczy przypis numer 18